Przełom XIX i XX wieku to okres, w którym większym zainteresowaniem badaczy zaczęła cieszyć się etnografia. Spisanych zostaje wówczas wiele ludowych legend i podań dotyczących powstawania miast, ale również innego typu podań. Podobnie jest z omawianą przeze mnie w niniejszym artykule legendą o powstaniu herbu miasta Mrągowa.
Jest ona znakiem czasów, pewnego rodzaju świadectwem tożsamości regionalnej i świadomości historycznej mieszkańców dziewiętnastowiecznych Mazur. Jest także wyrazem panującej wówczas w Prusach mody na wierszowanie wszystkiego, co miało związek ze szczególnymi wydarzeniami dla historii danego miejsca, bądź doniosłymi faktami z życia codziennego. Poszukiwano dawnych kronik, przeglądano źródła historyczne oraz przypominano sobie opowieści zasłyszane od dziadków i rodziców. W prasie publikowano wiersze (najczęściej o niewielkich walorach artystycznych) z okazji urodzin cesarza, bądź też kolejnej rocznicy zwycięstwa nad Francuzami pod Sedanem. Tendencja ta trwała aż do likwidacji Prus Wschodnich [1], o czym świadczy skomponowana w 1941 roku wierszowana legenda, która jest przedmiotem niniejszego omówienia.
Herby miejskie pojawiły się wraz z nadawaniem praw miejskim różnym osiedlom, które już częstokroć funkcjonowały jako miasta. Uzyskanie praw miejskich wiązało się z powstaniem samorządu, a więc powołaniem burmistrza, sędziego i ławników, o których wspomina tłumaczona przeze mnie ballada. Znak widniejący na herbie był symbolem rozpoznawczym wszystkiego co przynależało do samorządu miejskiego. Początkowo pojawiał się on w pieczęciach miejskich. W dobie powszechnego analfabetyzmu służył on za podpis, który każdy rozumiał. Pierwsze herby miejskie pojawiły się na przełomie XII i XIII wieku. Miasto uzyskiwało wówczas prawo do posługiwania się sznurkiem i lakiem pieczętnym, w którym odciskano pieczęć, o określonych kolorach, które je identyfikowały i utrudniały falsyfikację dokumentów. Godła heraldyki miejskiej są bardzo zróżnicowane i wiążą się z legendami dotyczącymi powstania danego miasta, bądź też są odwzorowaniem herbów rycerzy, którzy je lokowali [2].
Nazwa Mrągowo w oficjalnym użyciu funkcjonuje od 1947 roku [3]. Została nadana na cześć Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza [4], działacza na rzecz polskości Mazur. Wcześniej miasto nosiło niemiecką nazwę Sensburg, a polska ludność napływowa, głównie z północnego Mazowsza, używała nazwy Żądźbork lub Żądzbork.
Mrągowo nie było pierwszą lokowaną miejscowością w tych okolicach. To Szestno i istniejący tam zamek krzyżacki sprawiły, że tereny te stały się atrakcyjne dla osadników. Proces kolonizacyjny nie przebiegał jednak zbyt szybko ze względu na słabą w owym czasie pozycję strategiczną tych terenów [5]. Samo Mrągowo powstało, według tradycji, która jest przekazana również w omawianej legendzie, w roku 1348. Krzyżacy założyli wówczas w obrębie dzisiejszego miasta drewnianą strażnicę broniącą przesmyku między jeziorami Czos i Juno. Wokół tej strażnicy rozpoczęła się powolna kolonizacja, która doprowadziła do oficjalnej lokacji na prawie niemieckim w roku 1401. To właśnie ta data jest historycznym początkiem istnienia dzisiejszego Mrągowa. Rok 1348 istnieje jedynie w przekazach tradycyjnych i legendarnych.
Miasto należało wówczas do komturstwa w Bałdze i wójtostwa we wspomnianym wcześniej Szestnie [6]. Pochodzenie nazwy Sensburg nie jest jednoznacznie wyjaśnione. Być może pochodzi ona od sąsiedniego Szestna, bądź też od niemieckiej nazwy kosy (Sense), którą to, według legendy, odcięto niedźwiedziowi łapę [7].
W herbie Mrągowa widnieje czarna, niedźwiedzia łapa na białym (heraldycznie srebrnym) tle. Z powstaniem tego wizerunku wiążą się co najmniej trzy różne podania, z których przytaczane w oryginale i tłumaczeniu, jest już nieco zapomniane, gdyż powstało najpóźniej – w roku 1941, podczas wojny i nie zdążyło zaistnieć w świadomości mieszkańców, którzy już w 1944 zaczęli opuszczać Prusy Wschodnie.
Jedno z nich mówi o tym, że aby zlikwidować zagrożenie ze strony bardzo groźnego niedźwiedzia wybrano grupę najsilniejszych młodych mężczyzn i wysłano w celu zabicia niedźwiedzia. Grupie tej nie udało się pokonać niedźwiedzia wymyślonym sposobem, gdyż sami spożyli przygotowaną mieszankę miodu ze spirytusem. Burmistrz, zawiedziony niepowodzeniem, wynajął grupę żołnierzy przebywających w Mrągowie, aby dokończyli dzieła. Udało się im jedynie odciąć tylną łapę niedźwiedzia, który następnie zbiegł.
Burmistrz, chcąc uhonorować ten wyczyn wpisał niedźwiedzią łapę w herb miasta [8]. Podanie to wspomina o fakcie posiadania przez żołnierzy broni palnej i jest osadzona w dużo późniejszych realiach aniżeli lokacja miasta, do której odwołuje się legenda będąca przedmiotem niniejszego opracowania, spisana w dziewiętnastym wieku. Jest to typowy przykład historyzmu lokalnej społeczności i przenikania się wydarzeń przeszłych z wydarzeniami w miarę aktualnymi.
Kolejna legenda, o powstaniu herbu miasta Kętrzyna, jest w zasadzie zgodna z tą przytoczoną powyżej. Różnica polega na tym, że pomysł na uśpienie spirytusem niedźwiedzia wyszedł od jednego młodzieńców z Mrągowa i zakończył się sukcesem. Kontynuacją tej opowieści jest fakt znalezienia śpiącego niedźwiedzia bez łapy i dobicie go przez grupę kętrzyńskich chłopów, którzy chcieli przypisać sukces sobie. Zaciągnęli więc niedźwiedzia do miasta, a burmistrz Kętrzyna nakazał wpisanie niedźwiedzia bez jednej łapy w herb miasta [9].
Legenda, będąca przedmiotem tego artykułu, została spisana w krótkiej formie w roku 1833 przez Gottlieba Drobnitzkiego [10] (Bogumiła Drobnickiego), który rozpoczął w tym roku tworzenie kroniki Mrągowa od najdawniejszych czasów. Była ona źródłem inspiracji dla stworzenia przeszło wiek później przez Georga Johanna von Hassela [11] literackiej formy ballady, która rozwinęła legendę. Myli się Józef Judziński pisząc w swoim rozdziale pracy zbiorowej Mrągowo wydanej przez Wydawnictwo Pojezierze w 1975, że to Drobnicki jest autorem poniższej legendy. Wyjaśnia to w swoim dziele von Hassel, który przywołuje fragment opowiadania Drobnickiego i pisze, że ułożył tę legendę w formie wierszowanej [12]. Ukazała się ona drukiem w publikacji Die Sagen vom Sensburger Stadtwappen von Hassela, wydanej w Mrągowie w roku 1941, z której skorzystałem przy tworzeniu tej edycji źródłowej.
Tłumaczony przeze mnie utwór składa się z 21 strof. Każda ma siedem wersów i jest rymowana w schemacie ABABCCB. Podczas tłumaczenia starałem się zachować układ rymów. Zarówno wersja oryginalna, jak i tłumaczenie nie są arcydziełami literackimi, ale z założenia nie miały takimi być. Oryginalnie dzieło powstało jako forma popularyzacji wiedzy o własnym mieście, a także – o czym wspominałem już wcześniej – jako element wywodzącej się z dziewiętnastego stulecia mody na regionalizm i dawny folklor. Bardzo ciekawy jest aspekt rywalizacji między dwoma położonymi blisko siebie miastami, czyli Mrągowem i Kętrzynem, o czym wspominają zarówno von Hassel, jak i Judziński. Legenda mówi o zazdrosnym burmistrzu Kętrzyna, który natychmiast po tym jak dowiedział się o herbie Mrągowa, sam zapragnął mieć jeszcze piękniejszy. Stąd wziął się niedźwiedź bez przedniej, lewej łapy w herbie Kętrzyna. Rywalizacja, na co wskazuje Judziński [13], wynika zarówno z bliskości i przynależności do jednej komturii w Bałdze, ale także mniej więcej tego samego czasu powstania obu miejscowości (rok 1348 został przyjęty za początkowy w historii Mrągowa właśnie ze względu na rywalizację o prymat z Kętrzynem). Rywalizacja między sąsiednimi miejscowościami jest cechą uniwersalną, ale była również stałym elementem mentalności wschodniopruskiej i chęci pokazania się z jak najlepszej strony.
Celem niniejszej publikacji jest chęć przybliżenia mentalności wschodniopruskiej, która przetrwała aż do końca II Wojny Światowej. Poniższa ballada, spisana przecież dopiero w roku 1941, doskonale pokazuje zamiłowanie do „barokowego” języka, rozwiniętych metafor oraz nawiązywania do spuścizny kultury ludowej.
Piotr Patejuk
(opracowanie i tłumaczenie)
| Die Bärentatze im Sensburger Stadtwappen (1348) [14] Wer hilft uns aus der argen Not Zur Tor hinaus den See entlang „Seht da der Fährte frische Spur Der Ratsherr legt die Armbrust an, Ein Knurren hebt, ein Brummen an Nun knackt’s im Busch, Geäst zerbricht, Ein Hagel fliegt ihm ins Gesicht Er brüllt und tobt und rast und springt Im Abwehrstoß zerbricht der Spieß, Da schwirrt ein wucht’ger Sensenstreich Der Riesenschlag verdutzt die Schar Und unser Schütz? – Er lebt, obzwar Als Siegstrophäe aus der Schlacht Die Freudenbotschaft macht im Lauf Und als dem weisen Rat ward kund „Eyn tausend vnd drey hundert acht Der wunde Bär indes, halb lahm Doch als von Sensburgs Wappenzier Und geht ihr auf den „Bärenfang“, | Niedźwiedzia łapa w mrągowskim herbie (1348) Któż uwolni nas od zła ogromnego Od bramy szli wzdłuż jeziora brzegu „Patrzcie tam na ślady świeże, Kuszę radca już szykuje, Głośny pomruk się podnosi, Nagle w krzakach coś trzasnęło, Wtem go w pysk uderzył grad, Ryczy, skacze, miota się wściekle Niedźwiedź w obronie włócznie łamie, Zabrzęczał świst ostrej kosy straszny Gigantów walka zdziwiła tłumy A nasz obrońca? – On żyje, a jakże Łapę niedźwiedzią, krwią wciąż broczącą, Przyjaźni więzy z wielką dzisiaj siłą, I rada miejska mądrze działając, „Eyn tausend vnd drey hundert acht Ranny, kulawy niedźwiedź tymczasem Rada Mrągowa herb ozdobny, I jeśli mowa o łowie niedźwiedzim, |
Przypisy:
[1] Zostały one faktycznie podzielone pomiędzy Polskę a Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich na konferencji poczdamskiej. Państwo pruskie przestało istnieć oficjalnie w roku 1947. Por. np. C. Clark, Prusy. Powstanie i upadek 1600-1947, Warszawa 2009.
[2] T. Białecki, Herby miast Pomorza Zachodniego, Szczecin 1991, s.11-12.
[3] Pojawia się w: G. Leyding-Mielecki, Słownik nazw miejscowych Okręgu Mazurskiego, cz. 1, Olsztyn 1947, s.59.
[4] Zob. W. Bieńkowski, Krzysztof Celestyn Mrongowiusz 1764 – 1855. W służbie umiłowanego języka, Olsztyn 1964.
[5] J. Gancewski, Lokacja i ustrój Mrągowa, w: „Mrągowskie Studia Humanistyczne”, 1999, t. I, s. 8.
[6] Ibidem, s.9.
[7] J. Judziński, Z dziejów Mrągowa. Nazwa i herb miasta, [w:] Mrągowo, red. A. Wakar [et al.], Olsztyn 1975, s. 70.
[8] Legenda dostępna na oficjalnej stronie internetowej miasta: http://www.mragowo.pl [4.12.2011].
[9] Legenda dostępna na stronie: http://www.masuren2.de/pl_ketrzyn.htm [4.12.2011].
[10] Drobnicki Bogumił (1774–1848) – pierwszy kronikarz Mrągowa i późniejszy burmistrz w latach 1830–1846. (cyt. za: http://www.mragowo.um.gov.pl/informator/mrangowi.html [4.12.2011].)
[11] Na temat jego życiorysu nie zdołano ustalić żadnych faktów. Wiadomo jedynie z karty tytułowej jego pracy, że był miejskim archiwistą.
[12] Georg Johann Freiherr von Hassel, Die Sagen vom Sensburger Stadtwappen, Sensburg 1941, s. 2, 3.
[13] J. Judziński, op. cit., s. 72.
[14] Data w tytule ballady wskazuje na jej powstanie. Jest ona jednak jedynie wskazaniem okresu narracji. Przytaczana ballada została spisana w roku 1941.
[15] Strofa nietłumaczona ze względu na staroniemiecki charakter, który odzwierciedla średniowieczny, legendarny, tekst źródłowy, który mówi o tym, że w maju 1348 roku synowie miasta Mrągowa odcięli niedźwiedziowi łapę, która została umieszczona w herbie miasta.
