Prawosławie dla większości ludzi wierzących kojarzy się z wydarzeniami „wielkiej schizmy” z 1054 roku, kiedy to Kościół z Wieczernika, wbrew przestrogom samego Jezusa Chrystusa („Bądźcie jednością…”) rozpadł się na dwie rywalizujące ze sobą wspólnoty wiary. Bizantyński Konstantynopol ze wschodnim obrządkiem (liturgią) zerwał z łacińskim Rzymem papieża.
Konflikt wewnątrz Kościoła zaczął się tlić w momencie przeniesienia stolicy z Rzymu do greckiej miejscowości Bizancjum przez cesarza Konstantyna Wielkiego (330 r.).
Miejscowość przyjęła nazwę Konstantynopola, dwór cesarza przyjmując wzorce kultury hellenistycznej coraz bardziej oddalał się od łacińskiego Rzymu oraz – jak się później okazało – także od Kościoła Powszechnego. Bardzo szczegółowo oraz trafnie przedstawił ten proces prof. Feliks Koneczny w „Cywilizacji bizantyńskiej”. Schizma była też skutkiem rozkładu „podstawowych form kultury”, jak zauważył Oliver Clement.
Szczególnie bolesny kryzys kulturowy był widoczny na wschodzie (Bizancjum). Termin „filioque”, zawarty w temacie artykułu, związany jest ze sporem teologicznym, który rozpoczął się od III Synodu w Toledo (589 r.), gdzie umieszczono w Wyznaniu Wiary (Credo) powyższy termin. „Filioque” w naszym języku oznacza „i od Syna” jest związany z istotą Trójcy Św. Przedstawiciele Kościoła wschodniego są zdania, że Duch św. pochodzi tylko od Ojca. Konflikt zaostrzył się pod koniec VIII wieku, kwestia „filioque” była finalną przyczyną schizmy wschodniej.
Największym błędem Kościoła wschodniego był cezaropapizm, czyli sprawowanie najwyższych funkcji religijnych przez władzę świecką. W obecnych czasach przykładem jest postawa patriarchy moskiewskiego i całej Rusi, Cyryla wykonującego polecenia dyktatora Władymira Putina.
Termin „Kościół prawosławny” był coraz częściej stosowany po upadku Konstantynopola (1453 r.). Prawosławie cechuje kultywowanie tradycji monastycznej, wzbogaconej religijnością ludową. Chrześcijaństwo zachodnie wzbogacone elementami filozofii Arystotelesa oraz prądami renesansu zaczęło tworzyć teologię w oparciu o narzędzia nauki i racjonalizm, w wyniku czego powstał chrześcijański kierunek filozoficzny „tomizm” św. Tomasza z Akwinu (1225-1274 r.). Tomizm w połączeniu z augustynizmem (V wiek) stworzył siłę intelektualną, której nie posiadało prawosławie.
Prawosławie od samego początku stawia na „ortodoksję życia”, czyli na „duchową drogę życia”. Heretykiem staje się ten, który ostentacyjnie z tej drogi schodzi ku zgorszeniu otoczenia. Fenomen świętości (kanonizacji) na zachodzie, na wschodzie nie został utrwalony w świadectwach pisanych, lecz przetrwał w „ukryciu i utajnieniu”.
Dogmaty oraz doktryny w prawosławiu nie miały rangi świętości, jeżeli się pojawiały to tylko jako prawdy mistyczne.
W przeciwieństwie do zachodu, prawosławie charakteryzowało się ontologizmem, poznawanym przez życie we wspólnocie wiary i uczestnicząc w jej religijnym (duchowym) doświadczeniem. Duchowni prawosławni nazywają swoją religię, religią Trójcy Świętej. Każda prawosławna liturgia słowa rozpoczyna się słowami „Błogosławione Królestwo Ojca i Syna i Ducha Świętego”. Nastawienie całej bogatej liturgii prawosławnej na Trójcę Przenajświętszą wynika z patrystyki wschodniej.
W przeciwieństwie do liturgii zachodniej, w liturgii wschodniej nie występuje homilia, ponieważ sam udział w liturgii cerkiewnej zdaniem duchownych gwarantuje etap poznania.
Prawosławie jest drogą chrześcijaństwa, podczas której najpełniej przedstawiane jest misterium Ducha Świętego. Ważnym aspektem prawosławia jest szeroko pojmowana zasada duchowej wolności, z której wynika specyficzne pojęcie wolności sumienia.
Mimo szerokiej wolności duchowej interpretacji zaistniałych sytuacji, w prawosławiu nie ma pojęcia indywidualizmu w pojęciu katolickim. W teologii prawosławnej bardziej obecna jest idea paruzji, czyli powtórnego przyjścia Jezusa Chrystusa posiada ona wymiar niemal kosmiczny (ontologiczny).
Bardzo ważnym elementem sztuki, przeżywanej wiary i modlitwy w prawosławiu jest „pisanie” ikon świętych wizerunków związanych z liturgią cerkiewną. Tworzenie (Pisanie) ikony przez artystę świadomego swojej wiary, posiada nieodzowne etapy: zdobycie odpowiedniego podłoża (deski), pędzla ze świńskiego włosa, odpowiednich pigmentów, płatków złota oraz kontemplacja połączona z modlitwą przed rozpoczęciem dzieła. Ostatnim etapem powstawania ikony, jest podpisanie ikony imieniem przedstawianej postaci. Powstała ikona nie wymaga poświęcenia, gdyż przestrzeganie zasad oraz przyjętych etapów przez twórcę czyni z niej wyjątkowe dzieło. Zasady oraz technika „pisania” ikon jest ustalona w wielkim kanonie ustalonym przez Sobór Nicejski II (VIII wiek). Zadaniem powstałej ikony jest głosić Dobrą Nowinę. Pismo święte czytane rozwija wiarę, ikona zaś w sposób estetyczny (zmysłowy) łączy Ewangelię z teologią i dogmatyką.
Na początku XVI wieku za sprawą ihumena Filoteusza pojawiła się idea Moskwy jako Trzeciego Rzymu. W okresie powstania powyższej idei Wielkie Księstwo Moskiewskie wyzwalało się z zależności od Złotej Ordy. Mimo pierwszej koronacji na cara Wszechrusi Iwana IV Grożnego oraz ukończenia budowy Kremla, idea Trzeciego Rzymu pozostawała mrzonką.
Na zachodzie apogeum swojej siły uzyskała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Idea oraz ekspansja Rosji bez względu na ekipę rządzącą jest niestety ciągle aktualna! Koloryt religijny Trzeciego Rzymu, jako spadek po Bizancjum, całkowicie ustąpił o wiele groźniejszej wizji politycznej – panslawizmowi oraz imperializmowi komunistycznemu.
Strukturę Kościoła Prawosławnego stanowi autokefalia, co oznacza niezależność Kościoła miejscowego (lokalnego) w stosunku Kościoła Powszechnego.
Podobnie jak u katolików, najważniejszym sakramentem jest Eucharystia. Każdy sakrament jest poprzedzony Epiklezą – uroczystym wezwaniem Ducha Świętego.
Liczba sakramentów (7) nie ma charakteru wyłączności. Teologowie prawosławni do sakramentów zaliczają także: poświęcenie świątyni, poświęcenie wody (Epifania), błogosławieństwo liturgiczne oraz pogrzeb.
W Kościele prawosławnym poczesne miejsce zajmuje kult maryjny, wg. teologii cerkiewnej Maryja jest Theotokos – Bogurodzicą – Matką Boga.
Kwestia autokefalii w Kościele Prawosławnym Powszechnym jest w sprzeczności z zasadą „terenu kanonicznego” wprowadzoną przez patriarchę moskiewskiego.
Według obserwatorów oraz znawców tematu, współczesne prawosławie tkwi w stanie głębokiej izolacji oraz zamknięcia.
Negatywna ocena postępowania patriarchy Moskwy Cyryla, w związku z napaścią Rosji Putina na Ukrainę, spowodowała zerwanie więzi prawosławia ukraińskiego z Moskwą. Tym samym idea Moskwy jako Trzeciego Rzymu na naszych oczach załamała się całkowicie!
Henryk Pejchert
