Naród, który traci pamięć, przestaje być Narodem – staje się jedynie zbiorem ludzi, czasowo zajmujących dane terytorium.
Marszałek Józef Piłsudski
Dzieje nowoczesnego szkolnictwa polskiego na Warmii i Mazurach, przed II wojną światową stanowiących część niemieckiej prowincji Prusy Wschodnie, sięgają okresu plebiscytu, przeprowadzonego w 1920 roku. Porażka plebiscytowa nie osłabiła dążeń polskiej mniejszości narodowej do posiadania własnych szkół, czego wyrazem było powołanie, dnia 11 listopada 1921 roku w Olsztynie, Polsko-Katolickiego Towarzystwa Szkolnego na Warmię, z księdzem Karolem Langwaldem i Janem Baczewskim na czele.
Momentem przełomowym w tej kwestii stało się uchwalenie (31 grudnia 1928 roku) przez pruski parlament (Landtag) „Ordynacji dotyczącej uregulowania szkolnictwa dla mniejszości polskiej w państwie pruskim”. Potwierdzenie przez rząd oraz wejście w życie tego aktu normatywnego, dnia 21 lutego 1929 roku, otworzyło drogę wspomnianemu wyżej Towarzystwu do zorganizowania polskich szkół: 15 na Warmii – w Brąswałdzie, Chaberkowie, Gietrzwałdzie, Giławach, Jarotach, Lesznie, Nowej Kaletce, Olsztynie, Pluskach, Purdzie, Skajbotach, Stanclewie, Unieszewie, Worytach i Wymoju (wszystkie miejscowości w dzisiejszym powiecie olsztyńskim) – oraz jednej na Mazurach – w Piasutnie (powiat szczycieński). Istnienie i funkcjonowanie prywatnych placówek oświatowo-wychowawczych napotykało na utrudnienia i ataki ze strony niemieckiej, stąd ich utrzymanie wymagało wielu starań i dodatkowego zaangażowania, głównie nauczycieli. Ostateczny kres ich działalności, podobnie, jak innych organizacji ruchu polskiego w regionie, przyniósł atak III Rzeszy na naszą Ojczyznę (1 września 1939 roku).
Kontynuując cykl, rozpoczęty w listopadzie – w związku z przypadającymi w 2019 roku rocznicami: 90. powołania do życia na Warmii (na mocy przepisów tak zwanej Ordynacji szkolnej) pierwszych „podstawówek”, z polskim językiem wykładowym (w kwietniu) oraz 80. brutalnego zakończenia pracy ostatnich z nich (przełom sierpnia i września) – przedstawiam informacje dotyczące kolejnych tego typu szkół, działających przed II wojną światową w trzech miejscowościach południowej Warmii:
1. Nowa Kaletka
Dzięki kilkuletnim staraniom polskich mieszkańców wsi, już w 1927 roku odbywały się w niej lekcje języka ojczystego oraz nauczanie religii po polsku; w dniu 10 kwietnia 1929 roku, w budynku szkolnym (a nie w domu prywatnych właścicieli!), została otwarta Katolicka Szkoła Polska, jako jedna z czterech pierwszych (obok placówek w Chaberkowie, Gietrzwałdzie i Unieszewie) oraz największa na Warmii i Mazurach (z tego powodu pozostawała pod stałym nadzorem i presją niemieckich władz); w inauguracji jej funkcjonowania (dla ponad czterdzieściorga dzieci), dokonanej przez pierwszego kierownika Edwarda Turowskiego, wziął udział, obok rodziców uczniów, m.in. sołtys wsi August Kuhn (Niemiec przychylny Polakom, zamordowany przez czerwonoarmistów w 1945 roku); w 1930 roku szkoła przez krótki czas pozostawała nieczynna, z uwagi na fakt zorganizowania w budynku miejsca schronienia dla pogorzelców po dużym pożarze na terenie wsi; braki kadrowe powodowały, iż nauczyciele ze szkoły polskiej w Nowej Kaletce musieli łączyć swoje obowiązki z pracą w innych tego typu placówkach; w nowokaleckiej szkole dwukrotnie odbyła się konferencja regionalna dla nauczycieli szkół polskich, złożona z lekcji pokazowej, referatu i dyskusji (stanowiąca formę dokształcenia); władze niemieckie zamknęły placówkę dnia 25 sierpnia 1939 roku, a jej ostatniego kierownika Józefa Grotha oraz jego żonę, Otylię Teszner-Grothową, aresztowało Gestapo i osadziło w obozie koncentracyjnym KL Hohenbruch koło Królewca (niem. Königsberg, obecnie Kaliningrad); po zakończeniu II wojny światowej w budynku szkolnym działała szkoła podstawowa, a od 1979 roku – izba pamięci szkół polskich w okresie międzywojennym (obecnie mieści się w nim świetlica dla dzieci i młodzieży oraz siedziba „Towarzystwa Przyjaciół Gimu”).
Nauczycielami w polskiej szkole w Nowej Kaletce byli:
- Edward Turowski – pierwszy kierownik (1929–1932),
- Tomasz Setny – drugi kierownik (1932–1935),
- Ryszard Knosała – trzeci kierownik (1936–1937),
- Paweł Trzciński (uczył w latach 1936–1938),
- Seweryn Piątek (nauczał w 1937 roku),
- Józef Groth (uczył w 1936 roku, a w latach 1937–1939 pełnił funkcję kierownika).
2. Pluski
Szkoła z polskim językiem wykładowym funkcjonowała (po krótkim okresie nauczania w 1920 roku) w latach 1930-1937, początkowo w izbie domu Franciszka Weicherta, a od 1932 roku – w specjalnie wybudowanym z przeznaczeniem na ten cel budynku (podobnie rzecz się miała w Unieszewie), w którym mieściły się również: biblioteka, przedszkole i świetlica; pochodzący z Kaszub nauczyciel, a zarazem kierownik szkoły Robert Gransicki, poza zajęciami lekcyjnymi, wspólnie z uczniami budował kajaki i organizował spływy (korzystając z bliskości Jeziora Plusznego), zajmował się również ogrodnictwem i pszczelarstwem; dnia 22 września 1935 roku, na boisku sportowym, znajdującym się przy szkole polskiej, przeprowadzono mistrzostwa Polaków z Warmii w piłce siatkowej, z udziałem trzech drużyn żeńskich (z: Olsztyna, Nowej Kaletki i Unieszewa) oraz czterech drużyn męskich (z: Olsztyna, Jarot, Nowej Kaletki i Plusek); w maju 1937 roku placówkę zamknięto, wobec coraz silniejszych głosów Niemców przeciwko jej działalności, a Gransicki został przeniesiony do nauczania w Wielkopolsce i na Pomorzu; w 1939 roku Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne na Warmię przekazało budynek szkoły parafii w Orzechowie (utworzono w nim kaplicę filialną).
Nauczycielem i jednocześnie kierownikiem Katolickiej Szkoły Polskiej w Pluskach, przez cały, blisko ośmioletni okres jej działania (1930–1937), był Robert Gransicki.
3. Purda
Wieś, od czasów zaborów, była ważnym ośrodkiem życia polskiego na Warmii (przykładowo, w 1863 roku ksiądz proboszcz Józef Osiński udzielił schronienia kilku powstańcom styczniowym); polska szkoła, pomimo szykan i przeszkód stawianych nauczycielom przez stronę niemiecką, istniała krótko w okresie plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu (w lipcu 1920 roku) oraz (oficjalnie jako „Prywatna Katolicka Szkoła Powszechna w Purdzie”) od grudnia 1930 roku do sierpnia 1939 roku; pierwszy nauczyciel, a zarazem kierownik, Paweł Jasiek utworzył w sali lekcyjnej gabinet przyrodniczy i geograficzny, z niezbędnymi pomocami naukowymi, co wzbudzało zainteresowanie i aprobatę wizytatorów; drugi kierownik Mieczysław Oelberg (Ehlberg) zorganizował dla polskich dzieci, latem 1932 roku, tzw. Święto Dziecka; w tym czasie przy szkole działały również: biblioteka, świetlica i chór dziecięcy; w marcu 1933 roku (po dojściu do władzy nazistów) izba placówki została zdemolowana i splądrowana (z uwagi na brak dowodów, policja umorzyła dochodzenie), a Oelberg, czując się zastraszanym, zrezygnował z pracy na terenie Niemiec; gdy kolejnemu nauczycielowi, Piotrowi Galusikowi, władze odebrały prawo nauczania, pracę w Purdzie rozpoczął Tadeusz Pezała, członek Towarzystwa Nauczycieli Polskich, który wraz z grupą kilkanaściorga uczniów, poza zwykłymi zajęciami szkolnymi, propagował (i organizował) wspólne słuchanie audycji radiowych, nadawanych z Polski, czytanie książek, a także trenował sport (m.in. gry zespołowe i pływanie) oraz angażował się w działalność organizacji społecznych, funkcjonujących we wsi, np: drużyny Związku Harcerstwa Polskiego (prowadzonej przez Agatę Sendrowską, a następnie Jadwigę Gnatowską), oddziału Związku Polaków w Niemczech i Towarzystwa Młodzieży; dodatkowo Pezała był współtwórcą amatorskiego teatrzyku kukiełkowego „Bajka”, odgrywającego bardzo popularne spektakle w różnych warmińskich i mazurskich miejscowościach; kres funkcjonowaniu placówki przyniosło aresztowanie jej ostatniego kierownika i osadzenie go w olsztyńskim więzieniu (w przeddzień wybuchu II wojny światowej); warto dodać, że w Purdzie odbywały się uroczystości jubileuszowe szkolnictwa polskiego na Warmii i Mazurach; dziś budynek dawnej szkoły polskiej jest częścią kompleksu przedszkolnego.
Nauczycielami (i równocześnie kierownikami) w szkole byli:
- Paweł Jasiek (1930 – 1931),
- Mieczysław Oelberg (Ehlberg) (1931 – 1935),
- Piotr Galusik (1935 – 1936),
- Tadeusz Pezała (1936–1939).
C.d.n.
Zdjęcia: Radosław Nojman
Przy opracowywaniu niniejszego artykułu korzystałem z książki autorstwa Bohdana Koziełło-Poklewskiego i Wojciecha Wrzesińskiego pt. „Szkolnictwo polskie na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1919–1939” (Olsztyn, 1980), broszury pt. „Przyznając się do polskości. Szkoły polskie na Warmii i Mazurach (1929–1939)” oraz treści tablic informacyjnych, znajdujących się w poszczególnych miejscowościach.
Radosław Nojman
prawnik, pasjonat historii i krajoznawstwa, działacz społeczno-polityczny oraz publicysta
