Podobnym zainteresowaniem greckich pisarzy jak w przypadku tebańskich Labdakidów, cieszył się ród Tantalidów. Wywodził się on od Tantala, który uchodził za syna Zeusa. W dziejach Tantalidów uwidacznia się opieka bogów, ale też walka o władzę, niezwykłe nieszczęścia i olbrzymie zbrodnie.
Tantal był ulubieńcem niebian. Stopniowo jednak tracił ich zaufanie, bowiem jako uczestnik boskich uczt zdradzał ludziom zasłyszane na nich tajemnice i wykradał ambrozję, którą częstował śmiertelników. Do pewnego momentu niebianie patrzyli na te występki przez palce. Miarka się przebrała kiedy Tantal zapragnął przekonać się o wszechwiedzy bogów i podał im ugotowane ciało swojego syna Pelopsa. Za ten straszny i bezbożny czyn spotkała go okrutna kara. Mitografowie, podobnie jak w przypadku całych dziejów Tantalidów, nie są ze sobą zgodni, co do jej detali. Według powszechnie przyjmowanej wersji Homera, Tantal zesłany został do Tartaru, gdzie miał stać odtąd po brodę w wodzie. Nie może on jednak zaspokoić pragnienia. Ilekroć schyla się po wodę, tylekroć ucieka ona od jego ust. Nad nim wiszą gałęzie z różnego rodzaju owocami. Kiedy wspina się, aby po nie sięgnąć, wiatr podrzuca gałęzie ku górze. Tantal nie jest więc w stanie ugasić pragnienia (Homer, Odyseja XI 582 n.; zob. też Pindar, Ody Olimpijskie I 2.3, 3.1; Eurypides, Orestes 4 n., 1024 n., Ifigenia w Taurydzie 378 n.; Apollodorus, Biblioteka (Epitome) 2.1; Diodor Sycylijski, Biblioteka Historyczna IV 74.1-2; Lukrecjusz, O rzeczywistości III 978 n.; Cyceron, O najwyższym dobru i złu I 60, Rozmowy tuskulańskie I 10, IV 35; Horacy, Epody XVII 64 n.; Owidiusz, Miłostki II 2.44 n., Sztuka kochania II 605 n.; Hyginus, Fabulae 82; Seneka, Udynienie boskiego Klaudiusza XIV 4, Thyestes 136 n.; Lukian, O ofiarach 9; Pauzaniasz, Wędrówki po Helladzie X 31.12; Atenajos, Uczta Mędrców VII 281b-c).
Bogowie wskrzesili Pelopsa (Pindar, Ody Olimpijskie I 3.1; Owidiusz, Metamorfozy VI 404 n.; Hyginus 83; Filostrat Starszy, Obrazy I 30.3-4). Zanim jednak przedstawimy dzieje młodzieńca, kilka słów trzeba poświęcić jego siostrze Niobe. Była ona żoną króla Teb Amfiona. Według autorów starożytnych miała mieć z nim od dwunastu do dwudziestu dzieci, w równej ilości dziewcząt i chłopców. W kulturach starożytnych liczne potomstwo traktowane było jako świadectwo szczęścia i prestiżu. Stąd też Niobe rozpierała duma. Pozwoliła sobie przy tym na uwagę, że przewyższa Latonę, która mała przecież tylko dwoje dzieci – Apolla i Artemidę. Obrażona bogini poprosiła „boskie rodzeństwo” o pomszczenie zniewagi jaka dotknęła ich matkę. Wszystkie dzieci Niobe zostały uśmiercone strzałami Apolla i Artemidy. Nieszczęsna małżonka Amfiona z bólu zamieniła się w kamień, który wciąż roni łzy (Homer, Iliada XXIV 602 n.; Sofokles, Antygona 822 n., Elektra 150 n.; Apollodorus, Biblioteka III 45-47; Diodor Sycylijski IV 74.3; Cyceron, Rozmowy tuskulańskie III 63; Owidiusz, Metamorfozy VI 146 n.; Hyginus 9; Pauzaniasz I 21.3, VIII 2.5, 7).
Wracając do Pelopsa, trzeba nadmienić, iż cieszył się wielką przychylnością Posejdona. Bóg ten darował synowi Tantala skrzydlate konie, dzięki którym mógł on z większą nadzieją stanąć w konkury o rękę Hippodameji, córki króla Pisy Ojnomaosa. Ten ostatni nie chciał mieć jednak żadnego zięcia. Od swojego ojca Aresa otrzymał w darze cudowne konie, umożliwiające mu pokonywanie w wyścigu kolejnych zalotników starających się o rękę córki, których następnie zabijał. Pelopsowi udało się jednak pozyskać woźnicę Ojnomaosa – Myrtilosa, będącego synem Hermesa. On to sprawił, iż wóz króla Pisy uległ wypadkowi, a sam władca poniósł śmierć. Dzięki temu Pelops mógł już bez przeszkód posiąść Hippodameję. Nie okazał jednak wdzięczności wobec Myrtilosa, co więcej zrzucił go do morza. W chwili śmierci syn Hermesa przeklął Pelopsa. I jakkolwiek zgodnie z tradycją przekazaną przez Pauzaniasza Pelops starał się przebłagać cienie Myrtilosa ofiarami, to według ateńskich tragediopisarzy zbrodnia ta pociągnęła za sobą pasmo nieszczęść, które spadły na kolejnych Tantalidów (Sofokles, Elektra 504 n.; Eurypides, Orestes 988 n., 1025 n., 1033 n., 1622 n., Ifigenia w Taurydzie 1 n., 186 n., 813 n.; Akcjusz, frg. 19-21, 162, 494 n.; Cyceron, O naturze bogów III 90, Rozmowy tuskulańskie II 67, III 26; Filostrat Starszy, Obrazy I 17.1-4, 30.1-3; por. Apollodorus, Biblioteka (Epitome) 2.3-8; Pauzaniasz II 18.2, V 1.7, VI 20.17, VIII 14.10-12; Hyginus 84).
Synami Pelopsa i Hippodameji byli Atreus i Thyestes. Podobnie jak w przypadku innych postaci, ich losy były przedstawiane w różnych wariantach. Autorzy antyczni, zarówno tworzący w języku greckim jak i łacińskim, są jednak zgodni co do tego, że pomiędzy braćmi od początku panowała niezgoda, stopniowo przekształcająca się w niczym nieograniczoną nienawiść. Według jednej z wielu wersji mitu, ukazującego relacje między synami Pelopsa, do ostrego konfliktu doszło w momencie kiedy to obydwaj zostali zaproszeni do Myken. Mieszkańcy tego miasta chcieli, aby jeden z nich objął władzę nad ich grodem. Wynikła z tego powodu rywalizacja między braćmi stała się jeszcze ostrzejsza za sprawą Hermesa. Bóg ten sprawił, że w stadzie Atreusa pojawiło się jagnię o złotym runie. Co prawda zgodnie z uczynionym ślubem, Atreus powinien był tę owcę poświęcić Artemidzie, ale tego nie uczynił. Jagnię zachował dla siebie, złote runo zaś ukrył w skrzyni. Thyestes uwiódł jednak żonę swojego brata, Aerope. Niewierna małżonka wykradła złote runo i przekazała je swojemu kochankowi. Thyestes na zgromadzeniu Mykeńczyków przekonywał, że królowanie powinno przypaść temu kto okaże złote runo. Nieświadom podstępu, na takie rozwiązanie zgodził się też Atreus. Wówczas Thyestes okazał złote runo, a Mykeńczycy ogłosili go swoim władcą. Rozwiązanie takie niezgodne było jednak z wolą Zeusa. Za pośrednictwem Hermesa polecił on Atreusowi, aby namówił Thyestesa do poddania się woli bogów. Wyrażała się ona w sposób następujący: jeśli słońce zmieni swój bieg na niebie wówczas królem zostanie Atreus, w przeciwnym razie panowanie miało pozostać przy jego bracie. Thyestes zgodził się na to, ale wówczas słońce natychmiast zaszło na wschodzie. Na ten widomy dla wszystkich znak przychylności bogów względem Atreusa, Mykeńczycy ogłosili go swoim królem. Thyestes został wygnany. Po pewnym czasie Atreus dowiedział się o zdradzie Aerope. I wówczas zdecydował się na rzecz potworną. Udał, że chce się pogodzić z bratem i zaprosił go do Myken. Jednocześnie polecił zabić trzech synów Thyestesa nie zważając, że byli jego bratankami i że schronili się przy ołtarzu Zeusa. Atreus nie poprzestał na tej zbrodni. Poćwiartowane i ugotowane ciała synów Thyestesa kazał podać ich ojcu do zjedzenia podczas uczty. Gdy nieświadom niczego Thyestes skosztował poćwiartowanych dzieci, wówczas Atreus pokazał mu ich głowy i ramiona. Groza na widok tej zbrodni ogarnęła nawet Heliosa. Thyestes w celu pomszczenia śmierci synów postanowił iść za głosem wyroczni. Głosiła ona, że mściciel narodzi się z jego związku z własną córką. Był nim kolejny jego syn – Ajgistos, który zabił Atreusa, a władzę w Mykenach przywrócił Thyestesowi (Ajschylos, Agamemnon 1089 n., 1096 n., 1193, 1213 n., 1577 n.; Eurypides, Orestes 11 n., 811 n., 995 n., Elektra 699 n., Ifigenia w Taurydzie 192, 803 n.; Enniusz, Thyestes – Tragicorum Romanorum Fragmenta II F 132; Akcjusz, frg. 13-15, 196-198; Warron, O gospodarstwie rolnym II 1.6; Cyceron, O naturze bogów III 68, O powinnościach I 97, Rozmowy tuskulańskie I 107, IV 77; Owidiusz, Sztuka kochania I 327 n., Żale II 390 n.; Seneka, Agamemnon 25 n., Thyestes 190 n.; Lukan, Wojna domowa I 543, VII 452 n.; Apollodorus, Biblioteka (Epitome) 2.10-14; Pauzaniasz II 18.1; Hyginus 86-88; Atenajos VI 231c; wzmianka z eposu Alcméonide – scholia do Orestesa Eurypidesa).
Thyestes (lub raczej Ajgistos) wygnał synów Atreusa z Myken. Udali się oni do Sparty, gdzie poślubili córki miejscowego władcy – Tyndareosa. Agamemnon pojął za żonę Klytajmestrę, a Menelaos Helenę. Po pewnym czasie Agamemnon powrócił do Myken, stając się najpotężniejszym królem w całej Grecji. Jego brat przejął panowanie w Sparcie. Na dwór Menelaosa przybył królewicz trojański Parys, któremu Afrodyta obiecała najpiękniejszą kobietę na świecie. Była nią Helena. Parys nie zważając na prawa gościnności uwiódł żonę Menelaosa i wywiózł ją do Troi. Wydarzenie to stało się przyczyną wojny trojańskiej (Homer, Iliada III 164 n.; Herodot, Dzieje I 3, II 113-120; Gorgiasz, Pochwała Heleny 6 n.; Ajschylos, Agamemnon 39 n., 408 n.; Eurypides, Elektra 213 n.; Lukian, Boginie przed sądem 13 n.; Apollodorus III 132, (Epitome) 2.15-16, 3.1-3; Hyginus 92; Atenajos XII 510b-c.; Pauzaniasz III 1.5; Cypria 1-2,4-5,10 – Proklus, Chrestomathia.
Grecy pod wodzą Agamemnona podjęli wyprawę na Troję w celu odzyskania Heleny i ukarania wiarołomców. Flota Hellenów nie mogła jednak płynąć z powodu długotrwałej ciszy morskiej. Aby przebłagać Artemidę, Agememnon zmuszony był w Aulidzie złożyć w ofierze swoją córkę Ifigenię. Według niektórych wersji mitu, siostra Apollona w ostatnim momencie uratowała dziewczynę i uczyniła swoją kapłanką w kraju Taurów na Krymie. Ta interwencja bogini uszła jednak uwadze ofiarników, stąd też wszyscy uważali, że Ifigenia poniosła śmierć. Klytajmestra nie mogła przeboleć, iż Agamemnon zgodził się na złożenie ich córki w ofierze. Zarzucała też mężowi niewierność. Dlatego też Klytajmestra przyrzekła zemścić się na Agamemnonie. Według tragików ateńskich dokonała tego mordując go po jego powrocie spod Troi. Zgodnie z wersją Homera Agamemnona zabił kochanek Klytajmestry – Ajgistos (Homer, Odyseja I 32 n., III 193 n., 234 n., 303 n., IV 91 n., 525 n., XI 380 n., 409 n., XXIV 96 n., 199 n.; Pindar, Ody Pytyjskie XI 2.1-3; Ajschylos, Agamemnon 1342 n., 1371 n., 1414 n., 1569 n., Ofiarnice 5 n., 199 n.; Sofokles, Elektra 525 n.; Eurypides, Elektra 9 n., 28, 123 n., 1020 n., Orestes 33 n., Ifigenia w Taurydzie 6 n.; Lukrecjusz I 84 n.; Cyceron, O powinnościach III 95; Owidiusz, Sztuka kochania I 333 n., II 399 n.; Waleriusz Maksymus, Czyny i powiedzenia godne pamięci w dziewięciu księgach VIII 11.obc.6.; Seneka, Agamemnon 37 n., 890 n.; Kwintylian, Kształcenie mówcy II 13.13; Filostrat Starszy, Obrazy II 10.1, 4; Apollodorus (Epitome) 3.21, 6.23; Hyginus 98, 117; Atenajos XIII 556c).
Śmierć Agamemnona pociągała za sobą konieczność dokonania zemsty na Klytajmestrze i jej wspólniku Ajgistosie. Dramatyzm sytuacji wzmagał fakt, że ciężar tej powinności względem ojca spadał na Orestesa, którego matką była przecież Klytajmestra. Do pomszczenia Agamemnona przynaglał młodzieńca Apollo. Kiedy jednak Orestes zabił Klytajmestrę, według jednej z wersji mitu, zaczęły ścigać go boginie zemsty – Erynie, zgodnie zaś z innymi przekazami matkobójca popadł w szaleństwo. Dopiero oczyszczenie ze zmazy jakiego dokonał Apollo, a także przebłaganie Erynii, pozwoliło synowi Agamemnona rozpocząć nowe życie. Po śmierci Orestes zaliczony został do grona herosów (Homer, Odyseja I 29 n., III 195 n., 306 n.; Pindar, Ody Pytyjskie XI 3.1; Ajschylos, Ofiarnice 891 n., 1080 n., Eumenidy 95 n.; Sofokles, Elektra 35 n., 1405 n.; Eurypides, Elektra 84 n., 747 n., 966 n., 1165 n., 1250 n., Orestes 38 n., 252 n., 400 n., Ifigenia w Taurydzie 77 n.; Herodot, I 67; Apollodorus (Epitome) 6.24-28; Wergiliusz, Eneida IV 471 n.; Horacy, Gawędy II 3.132 n.; Hyginus 119-120; Pauzaniasz I 22.6, 28.5, 34.8, II 31.4, 8-9, III 3.6, 11.10, 22.1, VII 25.7; Atenajos X 437c-d).
Opowieść o Tantalidach powstała w świecie greckim. Wraz z przyswajaniem przez Rzymian kultury Hellenów jej elementy zostały jednak nie tylko że przez potomków Romulusa przejęte, ale też twórczo rozwinięte. Drogą ku temu była coraz większa wśród Rzymian znajomość Homera oraz tragików ateńskich. Proces ten jest już zaawansowany w okresie republiki, co widzimy na przykładzie zachowanych fragmentów utworów pochodzących z tego okresu. Chodzi tutaj przede wszystkim o urywki z dzieł Liwiusza Andronika, Enniusza i Akcjusza. Sporo odwołań do Tantala i jego potomków mamy w twórczości Cycerona.
Szczyt zainteresowania tym tematem przypada na początki cesarstwa. Tyberiusz, Kaligula i Klaudiusz byli wielkimi admiratorami Homera i generalnie kultury greckiej (Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela XIX 208 n.; Swetoniusz, Tyberiusz 61.3, Boski Klaudiusz 42; Kasjusz Dion, Historia rzymska LIX 28.6). Okresem w którym historia Tantalidów cieszyła się największym wzięciem było jednak panowanie Nerona. Sam władca, poprzez swoją twórczość, a nade wszystko własne życie wskrzesił tragedię Tantala i jego potomków, zwłaszcza zaś Orestesa. Neron, w jednej osobie cesarz, aktor, poeta i matkobójca, wpisywał się w mit Tantalidów nie tylko poprzez własną twórczość, ale całe swoje jestestwo. Wielu autorów starożytnych porównuje Nerona do Orestesa czy wręcz nim go nazywa. Zaznaczyć przy tym należy, że nakazał on zamordowanie nie tylko swojej matki Agryppiny Młodszej, ale także żony Oktawii. Rozpoczęcie rządów Nerona stało się możliwe dzięki otruciu jego ojczyma Klaudiusza. Później przychodzi śmierć Brytanika i szeregu innych krewnych. Wszystkie te i inne zbrodnie pozostają jednak w cieniu tej największej – matkobójstwa. Jakkolwiek paralele pomiędzy Orestesem a Neronem są wyraźne, to zachodzą też pomiędzy nimi poważne różnice. Neron nakazując zamordowanie Agryppiny Młodszej nie był do tego działania zobligowany żadnym boskim nakazem ani nie wypełniał obowiązku zemsty rodowej. Co więcej, związek Klytajmestry z Ajgistosem zamykał przed Orestesem nadzieję na przejęcie władzy w Mykenach, natomiast Neron panowanie w Rzymie zawdzięczał swojej matce! Cesarz świadom był ogromu swojej zbrodni. Podejmował próby przebłagania cieni Agryppiny. Daremnie. O nieskuteczności tych zabiegów świadczy jego rezygnacja z udziału we wtajemniczenia w misteria eleuzyńskie, jaką podjął w czasie swojej podróży po Grecji. Neron miał na swoim koncie poważne zasługi polityczne wobec Hellady i był wielkim miłośnikiem jej kultury. Nie zmieniało to jednak faktu, że jako zbrodniarz nie mógł uczestniczyć w świętych obrzędach. Uświadomienie sobie tej prawdy moralnej i w jakiejś mierze jej zaakceptowanie przez Nerona, może być postrzegane jako dowód istnienia w nim resztek sumienia (Pseudo-Seneka, Oktawia 10 n.; Józef Flawiusz, Wojna żydowska II 250-251; Juwenalis, Satyry VIII 215-21; Swetoniusz, Neron 21, 34, 38, 39.2-3; Tacyt, Roczniki XIV 5, XV 67; Plutarch, O odwlekaniu kary przez bogów 32; Filostratos, Żywot Apolloniosa z Tyany IV 38; Kasjusz Dion LXII 9.3-6, LXIII 22.6).
Wątki z dziejów Tantalidów cieszyły się dużym powodzeniem w okresie wczesnego pryncypatu. Literatura okresu następców Augusta, przede wszystkim panowania Nerona i Flawiuszy nasycona jest elementami grozy, okrucieństwa, pasji i szału. Dlatego też zbrodnie Tantala, Atreusza, Agamemnona, Ajgistosa i Orestesa doskonale nadawały się do traktowania ich jako motywów, które rozwijano i na nowo interpretowano, często nawiązując przy tym do bieżącej sytuacji politycznej. Jako przykład może nam tutaj posłużyć tragedia Mamerkusa Skaurusa „Atreus”. Autor jej został oskarżony, że pod postacią Agamemnona w jego sztuce kryje się cesarz Tyberiusz (Tacyt, Roczniki VI 29.3; Swetoniusz, Tyberiusz 61.3; Kasjusz Dion LVIII 24.3-4).
Utwory Mamerkusa Skaurusa nie przetrwały do naszych czasów, natomiast zachowała się twórczość pisarzy tworzących niewiele później. Na czoło wysuwa się tutaj polityk i filozof, a przy tym nauczyciel Nerona – Seneka Młodszy. Jest on autorem m.in. grupy tragedii, w tym „Thyestesa” i „Agamemnona”. Dramaty Seneki miały inny charakter niż ich greckie pierwowzory. W tragediach przedstawiających losy Tantalidów autorstwa nauczyciela Nerona mamy do czynienia z nagromadzeniem obrazów okrucieństwa. „Thyestes” zaczyna się od wypowiedzi Tantala, sprowadzonego przez Furię z Tartaru. Jego zadaniem ma być podżeganie do nienawiści pomiędzy jego wnukami – Atreusem i Thyestesem. Nowe zbrodnie swoim ogromem i ohydą mają przewyższyć stare. Tak jak kiedyś Tantal przygotował na ucztę bogom swojego syna Pelopsa, tak teraz Atreus ma zabić i ugotować synów Thyestesa i podać do zjedzenia ich ojcu. Ciąg zbrodni nie ma się zatrzymać na tych dwóch braciach. Ma ciągnąć się przez kolejne pokolenia. Mówi o tym inna tragedia Seneki – „Agamemnon”. Oto po latach wojny, po zdobyciu Troi wraca do domu król Agamemnon. Do zbrodni tym razem podżega duch Thyestesa. Wzywa on swojego syna Ajgistosa do pełnego wypełnienia wyroczni. Klytajmestra zdradziła swojego męża i pełna jest wobec niego złych myśli. Waha się jednak jak postąpić. Ajgistos przekonuje ją do zbrodni. Kasandra przewiduje śmierć Agamemnona, ale król jej nie słucha, co przypłaca swoim życiem. Elektrze udaje się uratować Orestesa.
Pisząc swoje tragedie Seneka skwapliwie korzysta z greckiego pierwowzoru. Także jednak ci autorzy, którzy w okresie wczesnego cesarstwa w sposób tylko pośredni dotykają historii Tantalidów skłonni są w tworzonych przez siebie dziełach do zagęszczania sytuacji dramatycznych. Ich bohaterowie z pasją posuwają się do największych zbrodni, są nieczuli na losy innych, łamią boskie prawa. Jako przykład można tutaj podać dwa utwory. Pierwszy z nich to „Wojna domowa” Lukana, bratanka Seneki Młodszego. Autor za temat tej epopei wziął wydarzenia z niedawnej historii rzymskiej – wojnę domową pomiędzy Juliuszem Cezarem a obrońcami republiki na czele z Pompejuszem Wielkim. Obok scen batalistycznych sporo jest w tym utworze opisów zniszczeń, grozy i rozpaczy. Podobnie sytuacja przedstawia się w „Tebaidzie” Stacjusza, powstałej za Flawiuszy. Poemat ten poświęcony jest dziejom walk pomiędzy synami Edypa o panowanie w Tebach. Ociemniały Edyp, wzgardzony przez swoich synów, wzywa Furię Tisifone, aby wzbudziła nienawiść pomiędzy jego potomkami. Z rozkazu Jowisza wojna pomiędzy braćmi ma ostatecznie doprowadzić do wytępienia Labdakidów i Tantalidów, którzy splamili się licznymi zbrodniami. Momentem przełomowym dzieła jest zbrodniczy pojedynek pomiędzy synami Edypa, zakończony śmiercią obydwu braci i ich matki Jokasty. Tak wypełniło się przeznaczenie.
dr Ryszard Sajkowski
Literatura:
A.J. Boyle, Hic Epvlis Locvs: The Tragic Worlds of Seneca’s Agamemnon and Thyestes, Ramus 12, 1983, 199-228.
A. Brelich, Gli eroi greci. Un problema storico-religioso, Rome 1958.
W.M. Calder, Seneca: Tragedian of Imperial Rome, Classical Journal 72.1, 1976, 1-11.
E. Champlin, Nero Reconsidered, New England Review 19.2, 1998, 97-108.
R. Cowan, Starring Nero as Nero: Poetry, Role-Playing and Identity in Juvenal 8.215-21, Mnemosyne 62, 2009, 76-89.
M. Cytowska, H. Szelest, Literatura rzymska: okres cesarstwa, Warszawa 1992.
Eurypides, Tragedie, t. V: (Fragmenty), przekład i opracowanie zbiorowe pod redakcją i ze wstępem M. Borowskiej, Biblioteka Antyczna 47, Wrocław 2015.
P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, red. nauk. J. Łanowski, Wrocław – Warszawa – Kraków 1990, wyd. 2.
J. Komorowska, Tantalid History and Euripides’ Orestes, Eos 94, 2007, 41-64.
E. Liénard, Atreus Hygini, Latomus 22, 1963, 56-67.
G. Mader, „Fluctibus variis agor”: an aspect of Seneca’s Clytemestra portrait, Acta Classica 31, 1988, 51-70.
J. Pypłacz, The terrible and the sublime. Some notes on Seneca’s poetics, Classica Cracoviensia 11, 2007, 289-301.
V. Rudich, Dissidence and Literature under Nero: The Price of Rhetoricization, London – New York 1997.
A. Schiesaro, The Passions in Play: Thyestes and the Dynamics of Senecan Drama, Cambridge 2003.
J.-A. Shelton, Revenge or Resignation: Seneca’s Agamemnon, Ramus 12, 1983, 159-183.
R.S. Smith, S.M.Trzaskoma, Apollodorus’ Library and Hyginus’ Fabulae: two handbooks of Greek mythology, Indianapolis – Cambridge 2007.
E. Wesołowska, W Grecji, czyli… Mitologia w tragediach Seneki, Classica Wratislaviensia 28, 2008, 81-89.
G. Williams, Change and Decline: Roman Literature in the Early Empire, Sather Classical Lectures 45, Berkeley – Los Angeles – London 1978.