W Olsztynie po raz kolejny uczcimy pamięć października 1956 roku. W 69. rocznicę największego w Europie protestu przeciw agresji sowieckiej Rosji na Węgry odbędą się uroczyste obchody, przypominające odwagę i solidarność tamtych dni. A przypomnijmy, że Olsztyn 69 lat temu był, oprócz Warszawy, miejscem największych manifestacji.
23 października 1956 roku na Węgrzech wybuchła spontaniczna rewolucja przeciwko stalinowskiemu reżimowi. Jej uczestnicy domagali się przywrócenia swobód obywatelskich, demokracji parlamentarnej oraz pełnej niepodległości kraju od Związku Radzieckiego.
Ten śmiały zryw – podjęty w imię wolności i niepodległości – został jednak krwawo stłumiony przez interwencję Armii Czerwonej na początku listopada 1956 roku. W walkach zginęło blisko 2,5 tysiąca Węgrów, a około 13 tysięcy odniosło rany. Mimo braku realnej pomocy ze strony Zachodu, węgierska rewolucja stała się symbolem odwagi w starciu z sowieckim imperium.
W Polsce wieści z Budapesztu wywołały ogromne poruszenie. Polacy – sami przeżywający przemiany Października ’56 – okazali Węgrom bezgraniczne wsparcie. Organizowano zbiórki pieniędzy, oddawano krew dla rannych, a w całym kraju odbywały się wiece solidarności. Szczególne znaczenie miały wydarzenia w Olsztynie, gdzie doszło do największej manifestacji poparcia dla walczących Węgrów w całej Polsce, a nawet Europie.
Olsztyn na czele protestów
30 października 1956 roku na ulice Olsztyna wyszły tłumy – studenci i mieszkańcy miasta wspólnie zamanifestowali swój sprzeciw wobec agresji ZSRR. Szacuje się, że w historycznym wiecu mogło uczestniczyć ponad 15 tysięcy osób, co przy ówczesnych 58 tysiącach mieszkańców Olsztyna było liczbą imponującą. Była to największa uliczna demonstracja, oprócz tej warszawskiej, podczas wydarzeń październikowych 1956 roku – otwarta manifestacja solidarności z Budapesztem i potępienia sowieckich agresorów.
Olsztyńscy studenci Wyższej Szkoły Rolniczej i Studium Nauczycielskiego nadali ton tym protestom. Już dzień wcześniej, 29 października, na kampusie w Kortowie żądali ustąpienia skompromitowanych władz PZPR oraz poparli Węgrów próbujących zrzucić sowieckie jarzmo. Następnego dnia w centrum miasta demonstrowano jeszcze liczniej.
Pochód studentów dotarł na Plac Armii Czerwonej, gdzie czekała symboliczna mogiła z zniczami i wieńcami – hołd dla poległych węgierskich patriotów. Młodzi olsztynianie nieśli transparenty z hasłami „Precz z Ruskimi” i „Sowieci do domu”, domagając się wycofania radzieckich wojsk z Węgier. Kulminacją protestu było symboliczne przemianowanie placu: studenci zawiesili własnoręcznie wykonane tabliczki z napisem „Plac Powstańców Węgierskich”, przykrywając dawne oznaczenia.
W ten sposób wyrazili sprzeciw wobec oddawania czci Armii Czerwonej w przestrzeni publicznej miasta. Manifestacja zakończyła się odśpiewaniem hymnu narodowego i „Roty”, a następnie uczczono minutą ciszy pamięć poległych Węgrów.
Co warte podkreślenia, władze komunistyczne początkowo ustąpiły przed determinacją olsztynian. Już 16 listopada 1956 r. Miejska Rada Narodowa zatwierdziła nową nazwę – Plac Powstańców Węgierskich. Było to ewenementem na skalę kraju. Jednak gdy tylko rewolucyjny zapał wygasł (oraz… gdy studenci odpracowali obowiązkowe wykopki ziemniaków), władza szybko wycofała się z ustępstw.
W sierpniu 1957 roku plac przemianowano ponownie – tym razem na Plac gen. Bema, nazwa ta przetrwała do dziś. Jednocześnie nazwę Plac Armii Czerwonej przeniesiono w inne miejsce, pod sam pomnik wdzięczności Armii Radzieckiej odsłonięty w 1954 roku. Oznaczało to powrót propagandowych symboli, z którymi tak odważnie walczyli studenci.
„Szubienice” – pomniki wdzięczności oprawcom
Wydarzenia 1956 roku w Olsztynie rozgrywały się w cieniu monumentów narzuconych przez komunistyczne władze. Jeszcze w 1946 roku, z inicjatywy ówczesnego wojewody Mieczysława Moczara, zaplanowano w mieście Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej. Oficjalnie decyzję firmowało Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, a monument miał upamiętniać rzekome „wyzwolenie” Warmii i Mazur przez żołnierzy sowieckich.
Projekt powierzono wybitnemu rzeźbiarzowi Xaweremu Dunikowskiemu, który wykorzystał elementy pozostałe po przedwojennym mauzoleum Tannenbergu. Ostatecznie monumentalny pomnik – dwa betonowe pylony symbolizujące niepełny łuk triumfalny – stanął przy ówczesnej al. Zwycięstwa (dziś al. Piłsudskiego) i został uroczyście odsłonięty w lutym 1954 roku. Oficjalna nazwa brzmiała wtedy Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej, lecz mieszkańcy szybko ochrzcili go mianem „Szubienic” z uwagi na charakterystyczny kształt konstrukcji.
Ten pomnik od początku budził kontrowersje – Armia Czerwona, „wyzwalając” Olsztyn w 1945 roku, doprowadziła do zniszczenia niemal połowy miasta i dopuściła się licznych zbrodni na ludności cywilnej. Żołdacy traktujący miasto i ludność jako „trofiejne” w bestialski sposób wymordowali m.in. chorych ze szpitala psychiatrycznego. To czerwonoarmiści gwałcili, torturowali i mordowali siostry katarzynki, dziś błogosławione męczennice warmińskie, które w tym roku zostały beatyfikowane na wielkiej uroczystości w Braniewie.
Nic dziwnego, że już podczas Października ’56 pojawiły się głosy wzywające do usunięcia z przestrzeni miejskiej takich symboli obcego panowania. 69 lat temu młodzi olsztynianie jasno pokazali, co myślą o upamiętnianiu Sowietów – zmieniając nazwę placu u stóp pomnika i organizując tam świecką „żałobę” za ofiary węgierskiej wolności. Był to jeden z pierwszych w Polsce tak otwartych sprzeciwów wobec komunistycznej polityki historycznej. Choć w tamtym czasie nie doszło do fizycznego obalenia monumentu, idea dekomunizacji przestrzeni publicznej zrodziła się właśnie wtedy.
Niestety, pomnik Dunikowskiego przetrwał dekady – „Szubienice” stoją w centrum Olsztyna do dziś. Dopiero niedawno, w wolnej Polsce, podjęto decyzje administracyjne o ich usunięciu jako obiektu propagandowego fałszującego historię. Tegoroczne obchody rocznicy protestu z 1956 roku to kolejna okazja, by przypomnieć, że olsztynianie od dawna domagali się prawdy i sprawiedliwości wobec własnej historii. Pielęgnowanie pamięci o tamtych wydarzeniach jest formą kontynuacji walki o symboliczną przestrzeń miasta – by była wolna od znaków totalitarnej przeszłości.
Zaproszenie na obchody
Olsztyn nie zapomina o październiku 1956. Tegoroczne uroczystości upamiętniające 69. rocznicę olsztyńskiego protestu studentów odbędą się w środę, 29 października 2025 roku o godzinie 12:00 na Placu Bema w Olsztynie, przed budynkiem Starostwa Powiatowego – w miejscu, gdzie znajduje się tablica upamiętniająca protestujących.
W programie obchodów przewidziano m.in. symboliczną rekonstrukcję wiecu z 1956 roku oraz ceremonię złożenia kwiatów pod pamiątkową tablicą. W wydarzeniu wezmą udział przedstawiciele władz lokalnych, historycy z Polski i Węgier oraz świadkowie tamtych dni. Uroczysty charakter obchodów podkreśli wspólne odśpiewanie hymnów Polski i Węgier, a całość zwieńczy okolicznościowa modlitwa oraz apel pamięci.
Organizatorami zaplanowanych na środę obchodów są: Stowarzyszenia Historycznego im. Gen. Stefana Roweckiego „GROTA” Dowódcy Armii Krajowej, Powiat Olsztyński, Instytut Pamięci Narodowej, Klub im. Gen. Stefana Roweckiego „GROTA”, Instytut Liszta – Węgierskie Centrum Kultury Warszawa.
Marek Adam
