Początki niezależnego ruchu młodzieży akademickiej w Polsce w latach siedemdziesiątych związane są z tragiczną śmiercią studenta V roku filologii polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, współpracownika Komitetu Obrony Robotników, Stanisława Pyjasa. Podczas manifestacji, która odbyła się po zakończeniu uroczystości żałobnych w Krakowie 15 m aja 1977 r., powołano pierwszy Studencki Komitet Solidarności dla zainicjowania prac nad utworzeniem autentycznej i niezależnej reprezentacji studentów. Wkrótce także w kilku większych ośrodkach akademickich kraju powołano kolejne SK . Jednak dopiero powstanie Solidarności stworzyło faktyczne możliwości legalnego działania niezależnej organizacji studenckiej o zasięgu ogólnopolskim. Już we wrześniu i październiku 1980 r. w wielu ośrodkach akademickich kraju zaczęły powstawać struktury Niezależnego Zrzeszenia Studentów.
Tymczasowy Komitet Założycielski NZS Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, w którego skład początkowo wchodziło czternaście osób, powstał dzięki staraniom studentów historii. Zebranie założycielskie NZS odbyło się 17 października 1980 r. w sali nr 203 gmachu przy ul. Pieniężnego 3. Jednocześnie tego samego dnia w kortowskim klubie Stajnia odbyło się spotkanie inaugurujące działalność NZS w olsztyńskiej Akademii Rolniczo-Technicznej, zorganizowane przez studentów piątego roku technologii żywności, do których wkrótce dołączyli także koledzy z innych wydziałów.
(źródło: Witold Gieszczyński Protesty studenckie w Olsztynie w 1981 roku Pamięć i Sprawiedliwość 2/2)
Władze komunistyczne zezwoliły na rejestrację organizacji dopiero 17 lutego 1981 roku, po strajku studentów.
Dzisiaj po 40 latach od tej historycznej daty niewiele na ten temat można dowiedzieć się u źródeł tj. na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim (spadkobierca zarówno ART jak i WSP), dużo więcej niż o NZS możemy się dowiedzieć o SZSP (Socjalistyczny Związek Studentów Polskich), ZSMP (Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej), ZMW (Związek Młodzieży Wiejskiej), co nawet nie dziwi w świetle informacji iż “SB w Olsztynie bez trudności pozyskiwała osobowe źródła informacji spośród członków partii, tym bardziej, że na ART należało do niej ponad 50 proc. wszystkich naukowców, co stanowiło najwyższy odsetek spośród wszystkich uczelni wyższych w Polsce Ludowej”.
(źródło: Piotr Warot https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/gospodarka/31606,Esbecki-Piernik-i-sowieckie-albumy-Wspolpraca-profesora-Bednarskiego-z-komunisty.html)
W Olsztynie w świadomości i pamięci masowej funkcjonują już tylko co najwyżej dwa nazwiska założycieli Niezależnego Stowarzyszenia Studentów. Pierwszy z nich , niestety już nieżyjący, to Maciek Kuroń, syn Jacka Kuronia znanego opozycjonisty z lat PRL. Maciek, zesłany do Olsztyna (władza ludowa nie chciała mu zezwolić na studia w Warszawie) był współzałożycielem NZS w Wyższej Szkole Pedagogicznej tak opisywał swój pobyt: “Wysłanie mnie do Olsztyna okazało się najgłupszym pomysłem naszej władzy. Stałem się wrzodem, wokół którego zaczęło się tworzyć zarzewie młodzieżowej opozycji. Z perspektywy czasu wydaje się, że lepiej byłoby, gdyby zostawili mnie w Warszawie”.
13 grudnia 1981r. został internowany w Białołęce i automatycznie relegowany z uczelni. Jaki był powód? Oficjalnie zarzucono mu, że nie stawił się na zajęcia.
Maciej Kuroń i Jerzy Szmit
Drugą osobą kojarzoną z NZS jest przedstawiciel studentów z Kortowa (ówczesnej Akademii Rolniczo-Technicznej) Jerzy Szmit, obecny Prezes olsztyńskiego Zarządu Okręgowego Prawa i Sprawiedliwości.
O czasach NZS tak mówił w jednym z wywiadów:
“W Zrzeszeniu zajmowałem się obiegiem informacji, byłem redaktorem czasopisma „Pryzmat”. Choć oficjalnie nie byłem naczelnym, to zajmowałem się redakcją i decydowałem, co się ukaże na łamach pisma. W materiałach SB na mój temat pojawiła się ciekawa charakterystyka tego periodyku, m.in. było takie stwierdzenie, że jak Szmit objął redakcję, to pismo zdecydowanie i radykalnie zmieniło linię polityczną, z ogólnej stała się antykomunistyczna”.
W maju 1982 roku został “doceniony” przez ówczesną władzę i również internowany – “pojechałem do Iławy na siedem miesięcy”.
(więcej: http://pisolsztyn.org.pl/aktualnosci/jerzy-szmit-wiceminister-wspomina-czasy-nzs-u-wprowadzenia-stanu-wojennego/)
Trochę historii: „Pierwszy NZS”
Rok 1980
27 sierpnia
W gdańskim środowisku akademickim zostaje wysunięty postulat powołania niezależnej organizacji studenckiej.
2 września
Studenci powołują Tymczasowy Komitet Założycielski Niezależnego Zrzeszenia Studentów Polskich Uniwersytetu Gdańskiego.
10 września
W Warszawie powstaje Komitet Założycielski Niezależnego Związku Studentów.
22 września
Odbywa się zebranie przedstawicieli Tymczasowych Komitetów Założycielskich Niezależnego Zrzeszenia Studentów z inicjatywy działaczy krakowskiego i poznańskiego Studenckiego Komitetu Solidarności oraz Akademickiego Biura Interwencji w Domu Studenckim Politechniki Warszawskiej. Ustalono ogólnopolski charakter organizacji oraz obowiązywanie wspólnego statutu.
28 września
Powstaje Międzyuczelniany Komitet Założycielski Niezależnego Związku Studentów Łodzi w mieszkaniu Jacka Bartyzela (Ruch Młodej Polski).
30 września
Powstaje Tymczasowy Komitet Założycielski Niezależnego Związku Studentów Wydziału Humanistycznego Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku.
18-19 października
Odbywa się Zjazd Delegatów Komitetów Założycielskich Niezależnych Organizacji Studenckich w Warszawie, na którym padają propozycje nazwy dla nowej organizacji: Niezależne Zrzeszenie Studentów, Solidarność Zrzeszenia Studentów Polskich, Niezależne Zrzeszenie Studentów Polskich, Ogólnopolskie Niezależne Zrzeszenie Studentów Polskich, Niezależny Związek Studentów. Ostatecznie zatwierdzono nazwę Niezależne Zrzeszenie Studentów (NZS). Zostaje wybrany Ogólnopolski Komitet Założycielski, statut, siedzibą NZS zostaje Warszawa.
20 października
Przedstawiciele Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego NZS (OKZ NZS) składają w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie wniosek „O zarejestrowanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Studentów o nazwie: Niezależne Zrzeszenie Studentów”.
listopad ’80
W Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi rozpoczęto akcję „Solidarne czekanie”. Polega ona na przebywaniu studentów w budynkach uczelnianych po zakończeniu zajęć dydaktycznych. W jej trakcie padają postulaty zmian na uczelni.
13 listopada
Sąd Wojewódzki w Warszawie odrzuca wniosek rejestracyjny OKZ argumentując m.in., że związki zawodowe mają prawo zakładać jedynie pracownicy lub pracodawcy. W reakcji na problemy z rejestracją NZS w Poznaniu ma miejsce strajk 4500 studentów miejscowej Politechniki. Rozpoczęto starania o rejestrację NZS na podstawie nowego rozporządzenia ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki o organizacjach studenckich.
27-28 listopada
Wobec trudności w rozmowach z Ministerstwem w sprawie rejestracji studenci podejmują decyzję o okupacji siedziby władz Uniwersytetu Warszawskiego. Dzięki mediacji rektora Henryka Samsonowicza z ministrem Januszem Górskim protest zostaje zawieszony a rozmowy wznowione. 28 listopada minister podpisuje tekst nowego rozporządzenia „W sprawie organizacji studenckich”. Jest to kolejny krok na drodze do rejestracji NZS.
16 grudnia
Ukazuje się pierwszy numer białostockiego pisma NZS „Errata”. W zamyśle autorów pismo ma publikować przedruki z czasopism bezdebitowych oraz artykuły na aktualne tematy. Wydawanie „Erraty” szybko jednak zaniechano, gdyż, w ramach Filii Uniwersytetu Warszawskiego, uzyskano zgodę na oficjalne wydawanie kolejnego pisma „Przy Budowie”. Miało ono charakter informacyjny z ambicjami kulturotwórczymi.
Rok 1981
6 stycznia
Studenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego podejmują akcję „Solidarnego czekania” polegającą na okupowaniu budynku wydziału po zakończeniu zajęć.
8 stycznia
Akcję „solidarnego czekania” zorganizowano na wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Akcje „solidarnego czekania” stanowią preludium do najdłuższego i największego strajku studenckiego tamtego czasu.
11-12 stycznia
Rozpoczyna się studencki strajk okupacyjny na Wydziale Matematyczno-Fizyczno-Chemicznym Uniwersytetu Łódzkiego.
21 stycznia
Na Wydziale Filologicznym toczą się rokowania z delegacją ministerstwa szkolnictwa. O godz. 21 po zerwaniu rozmów z przedstawicielami rządu, na czele z wiceministrem Stanisławem Czajką, Wojciech Walczak i Wiesław Urbański (przewodniczący i wiceprzewodniczący NZS UŁ) ogłaszają strajk okupacyjny na Uniwersytecie Łódzkim.
Rozpoczyna się najdłuższy 29 dniowy okupacyjny strajk studencki w Europie. Strajkuje 10 000 studentów w Łodzi. Studenci żądają m.in. rejestracji NZS-u, niesienia przymusu nauczania języka rosyjskiego i przedmiotów indoktrynacyjnych, zniesienia cenzury w wydawnictwach naukowych, prawa do swobodnego wyjazdu za granicę, uwolnienia więźniów politycznych oraz ukarania winnych stłumienia protestów robotniczych w grudniu 1970 r.
29 stycznia
Do Łodzi przyjeżdżają przedstawiciele Rządu. Ze strony Rządu PRL negocjacje prowadzi – Komisja Międzyresortowa, której przewodniczy prof. Janusz Górski (w składzie przedstawiciele ministerstw – Nauki Szkolnictwa Wyższego i Techniki, Kultury i Sztuki, Zdrowia i Opieki Społecznej, Sprawiedliwości oraz Sztabu Generalnego WP) ze strony NZS – Międzyuczelniana Komisja Porozumiewawcza (w składzie Maciej Maciejewski, Marek Perliński, Wiesław Potoczny, Wojciech Walczak, Marcin Sobieszczański – UŁ, Andrzej Bolanowski, Piotr Kociołek (PŁ), Stanisław Nowak, Krzysztof Sulik (AMed), Jan Przybylski, Radosław Żurawski).
9 lutego
Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu ogłasza strajk solidarnościowy z Łodzią.
17 lutego
Władze PRL rejestrują pierwszą niezależną organizację w krajach bloku komunistycznego – Niezależne Zrzeszenie Studentów.
Łódzki strajk okupacyjny oraz wsparcie udzielone przez organizacje NZS z całej Polski w formie pogotowia strajkowego i „solidarnego czuwania”, wymusza na władzach rejestrację NZS i deklarację zrealizowania pozostałych żądań. W statucie NZS mimo nacisków nie pojawia się zapis o przewodniej roli PZPR, o radykalnej postawie przedstawicieli NZS świadczy fakt, że nawet NSZZ Solidarność taki punkt w statucie posiadała.
„Pryzmat” – niezależne pismo NZS
Redakcja
