Władysław Dominik Grabski (1874 – 1938), obok Ignacego Paderewskiego, Romana Dmowskiego oraz Jędrzeja Giertycha, jest jednym z najbardziej znanych polityków wywodzących się ruchu narodowego. Ze względu na swoje wszechstronne zdolności oraz życiowe dokonania przeszedł do historii jako wybitny polityk i mąż stanu.
Władysław Grabski pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Pomian. Jak przystało na ziemianina, uzyskał gruntowne wykształcenie. Ukończył V Gimnazjum Filologiczne w Warszawie, następnie wyjechał na studia do Paryża, gdzie studiował w Szkole Nauk Politycznych, jednocześnie studiując historię i ekonomię na Sorbonie.
Po ukończeniu studiów oraz po śmierci ojca osiadł w rodzinnym majątku w Borowie nad Bzurą niedaleko Łowicza, gdzie prowadził działalność gospodarczo-społeczną i naukową, zajmując się głównie tematyką wiejską.
Wykorzystując swoje wykształcenie oraz twórczy zapał założył pod Kutnem w 1899 r. rolniczą stację doświadczalną (drugą tego typu w Królestwie Polskim), w 1901 – fabrykę spółdzielczą Spójnia, w 1903 – drugie na ziemiach polskich chłopskie kółko rolnicze Jutrzenka w Bocheniu pod Łowiczem oraz jedną z pierwszych spółdzielni mleczarskich.
W 1904 zorganizował i przez pewien czas prowadził Towarzystwo Melioracyjne w Warszawie. W 1905 założył pierwsze w Królestwie Polskim spółdzielcze chłopskie Powiatowe Towarzystwo Rolnicze w Łowiczu. Grabski tworzył również kasy spółdzielcze dla chłopów. Realizując zasadę pracy u podstaw, dbał o stan oświaty wśród włościan, szczególnie wspierał szkoły rolnicze w zakresie przygotowania młodzieży do prowadzenia nowoczesnego rolnictwa. Także przekazywał pieniądze i wspierał funkcjonowanie nielegalnej polskojęzycznej szkoły dla dzieci włościańskich w Borowie. Zakrojona na szeroką skalę działalność społeczna otworzyła Władysławowi Grabskiemu drogę do znaczących osiągnięć na arenie politycznej w wolnej Polsce.
Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości, został wybrany trzy razy na posła do rosyjskiej Dumy z ramienia Narodowej Demokracji. Za polską agitację, pracę społeczną oraz ujawnienie malwersacji finansowych dokonywanych przez carskich urzędników, Grabski był przetrzymywany w carskim więzieniu na Pawiaku.
W czasie I wojny światowej, 24 sierpnia 1915 r., z inicjatywy Władysława Grabskiego powstał w Piotrogrodzie Centralny Komitet Obywatelski Królestwa Polskiego, na którego czele stanął późniejszy premier rządu polskiego. Celem tej organizacji była pomoc polskim jeńcom i wygnańcom oraz ludności polskiej dotkniętej wojną w zakresie zaopatrzenia w żywność i lekarstwa, pomocy prawnej, a także reprezentowania interesów Polaków w Rosji.
W 1917 opublikował pracę pt.: „Podstawy siły wewnętrznej państwa polskiego”, w której drogę do odbudowania Rzeczypospolitej widział w głębokiej reformie społecznej i przeniesieniu kosztów utrzymania państwa na najzamożniejszych.
Po zakończeniu Wielkiej Wojny Władysław Grabski wszedł w skład delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryżu, która rozpoczęła się 18 stycznia 1919 r. i trwała do 21 stycznia 1920 r. W ramach pełnionej funkcji był odpowiedzialny za sprawy ekonomiczne i finansowe. Zajmował się, między innymi, odszkodowaniami wojennymi. Oszacował, że Niemcy powinny wypłacić Polsce ok. 20 mld marek w złocie za okres okupacji ziem polskich podczas I wojny światowej.
W niepodległej Polsce Władysław Grabski zajmował najważniejsze stanowiska państwowe. Dwukrotnie był ministrem skarbu: od 13 grudnia 1919 r. w rządzie Leopolda Skulskiego, a od 13 stycznia 1923 r. w rządzie Władysława Sikorskiego. W 1923 r. Władysław Grabski został profesorem zwyczajnym polityki ekonomicznej w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Dwukrotnie był premierem rządu polskiego: po raz pierwszy w czasie wojny polsko-bolszewickiej, po nieudanej próbie stworzenia rządu przez Wincentego Witosa, od 23 czerwca 1920 r. do 24 lipca 1920 r., po raz drugi od 19 grudnia 1923 r. do 13 listopada 1925 r. Władysław Grabski jako minister skarbu oraz późniejszy premier rządu miał przeprowadzić reformę walutową, której efektem było wprowadzenie polskiej waluty pod nazwą złoty polski. Był to ogromny sukces, dzięki któremu został zrównoważony budżet II Rzeczypospolitej. Należy podkreślić, iż reforma została dokonana bez pomocy z zagranicy!
W czasie sprawowania rządów przez Władysława Grabskiego został podpisany konkordat, umowa międzynarodowa między Polską a Stolicą Apostolską, który wprowadzał nowy podział administracyjny Kościoła w Polsce.
Mimo trudnej sytuacji gospodarczej kraju spowodowanej klęską nieurodzaju, spadkiem cen węgla, drewna i cukru na rynku europejskim, gabinet premiera Grabskiego wypracował projekt reformy rolnej, przyjętej jednak już po jego upadku.
Efektem pracy rządu Władysława Grabskiego była nie tylko reorganizacja skarbu państwa, ale także unowocześnienie administracji centralnej i terenowej, rozbudowa sieci nowoczesnych banków, czy wprowadzenie zasiłków dla bezrobotnych. Premier Grabski skrzętnie nadzorował budowę portu i miasta Gdyni w czasie wojny celnej z Niemcami.
Po wycofaniu się z polityki Władysław Grabski poświęcił się pracy naukowej w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Jako profesor pracował w utworzonym przez siebie zakładzie Polityki Ekonomicznej na Wydziale Leśnym. Zorganizował Sekcję Agronomii Społecznej. W latach 1926 – 1928 był rektorem tej uczelni, następnie prorektorem do 1929 r. Kierował lub był członkiem wielu towarzystw naukowych oraz prezesem Towarzystwa Ekonomistów i Statystyków Polskich.
Władysław Grabski był autorem wielu broszur, prac naukowych, także książek, między innymi: O własnych siłach, Wieś i Folwark, Sytuacja gospodarcza Polski, Idea Polski, Znaczenie nauki w działalności społecznej. Chociaż przez całe życie był związany z ruchem narodowym, to w praktyce, wobec wszelkich przedsięwzięć Endecji (Liga Narodowa, Obóz Wielkiej Polski, Stronnictwo Narodowe), pozostawał na uboczu.
Prof. Władysław Grabski był wybitnym mężem stanu i choć jest dzisiaj najczęściej kojarzony z reformą walutową, to jednak jego działalność polityczna, ekonomiczna, społeczna oraz naukowa, miała wielorakie i szerokie znaczenie dla powstawania oraz reformowania II Rzeczypospolitej.
Władysław Grabski zmarł 1 marca 1938 roku w Warszawie.
Henryk Pejchert
