Wśród świąt narodowych dzień 3 Maja jest świętem najradośniejszym. Pod koniec XVIII stulecia naród po dziesięcioleciach ubezwłasnowolnienia przez Rosję, sięgnął z powrotem po niepodległość. Polska z przedmiotu w polityce europejskiej stała się ponownie jej podmiotem. Jak doszło do tego przełomowego w dziejach Polski wydarzenia? Wydaje się, że zdecydowały o nim dwa czynniki.
Pierwszym były intensywne zmiany w edukacji, jakie zachodziły Polsce w XVIII wieku. Słynne ,,Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie…” z aktu fundacyjnego Akademii Zamojskiej, znalazło swój wyraz w rozłożonych na lata działaniach zapoczątkowanych przez Collegium Nobillum, Szkołę Rycerską, Komisję Edukacji Narodowej. Założone i prowadzone przez zakon pijarów Collegium Nobillum Stanisława Konarskiego posiadało charakter uczelni wyższej, która świadomie dedykowana była ówczesnej magnackiej i szlacheckiej elicie. Jej zadaniem było kształcenie młodego pokolenia Polaków w poczuciu obywatelskiej odpowiedzialności za losy kraju i wychowywanie uczniów na przyszłą elitę społeczeństwa, mającą podźwignąć kraj z upadku i przywrócić mu należne miejsce wśród państw Europy. Również założona w Warszawie Szkoła Rycerska miała ten sam cel: przygotowywanie młodzieży do służby wojskowej i cywilnych zadań publicznych. Idea przyświecająca jej powstaniu to „edukacja społeczeństwa poprzez edukację jednostki”. Zmiany zainicjowane przez pijarów, a wzmocnione przez powołaną w 1765 roku i utrzymywaną przez skarb państwa Szkołę Rycerską, zostały zdynamizowanie reformą edukacji związaną z powołaną w 1773 roku mocą uchwały sejmowej Komisją Edukacji Narodowej. Była to Pierwsza w Polsce jak i w całej Europie władza oświatowa o charakterze współczesnego ministerstwa oświaty publicznej. Młode pokolenie wychowane w duchu rozumienia polskiej racji stanu gotowe było do wzięcia odpowiedzialności za Ojczyznę i wyrwania Jej z trwającej od początku XVIII stulecia niemocy. Owa niemoc oznaczała w szczególności ubezwłasnowolnienie i podporządkowanie państwa polskiego Rosji wyznaczającej nam nie tylko kierunki polityki zagranicznej, ale i kreującej ład wewnętrzny łącznie z decydowaniem o tym kto i kiedy w wyniku ,,wolnej elekcji” ma być polskim królem.
Sytuacja międzynarodowa, oprócz zmiany edukacyjno-pokoleniowej, to drugi czynnik kreujący możliwość zrzucenia rosyjskiego protektoratu i de facto odzyskania niepodległości. Sojusz dwóch czarnych orłów – Prus i Rosji – z końca wojny siedmioletniej (1756-63) umocniony I rozbiorem Polski w 1772 roku uległ załamaniu. Rosja, przygotowując się do realizacji idei restytucji ,,cesarstwa greckiego” ze stolicą w Konstantynopolu oraz zdobycia kontroli nad obydwiema czarnomorskim cieśninami: Bosforem i Dardanelami, szykowała się do wojny z Turcją. Wojna rosyjsko-turecka z udziałem Austrii wzbudziła silne obawy Prus i innych państw. Rysująca się w bliskiej perspektywie dominacja rosyjska w Europie spowodowała, że Rzeczpospolita stała się dla europejskich graczy potencjalnym sojusznikiem. Taki rozwój wydarzeń stworzył dla naszych przodków alternatywę polityczną. Staliśmy się dla rosyjskich adwersarzy, obawiających się hegemonii Rosji w Europie, potencjalnym sojusznikiem. Wyrosłe w zreformowanych szkołach i uczelniach wyższych nowe pokolenie ujrzało dla siebie i Ojczyzny szansę zrzucenia istniejącego od dziesięciolecie de facto i de iure protekcji rosyjskiej nad Polską. Kraj nasz opowiedział się po stronie rysującego się antyrosyjskiego przymierza. Odzyskując utraconą w poprzednich dziesięcioleciach podmiotowość, podjęliśmy dzieło politycznej transformacji państwa. Reforma państwa poprzez uzdrowienie jego struktur była możliwa. Ożywienie polityczne Kraju dowodziło, że staropolski ustrój, a zwłaszcza jego parlamentaryzm, nie był od podstaw zbudowany wadliwie. Wystarczyły drobne zmiany, aby Sejm, wsparty na wzrastającej kulturze szlacheckiego społeczeństwa, stał się zdolny do rozwiązania poważnych problemów ustroju społecznego i politycznego.
Sejm zgromadzony jesienią 1788 roku rozpoczął dzieło przebudowy. Obradował do maja 1792 roku i przeszedł do historii jako Sejm Czteroletni. Dzieło jego stało się chlubą dla wielu pokoleń naszych rodaków. Przez stulecia dowodziło, że w wolnej Polsce naród potrafi być mądrym szafarzem swoich losów. Ukoronowaniem pracy stała się Ustawa Rządowa, która przeszła do tradycji jako Konstytucja 3 Maja. Dzieła Konstytucji nie udało się obronić przed obcą przemocą. Sytuacja międzynarodowa po zakończonej przez Rosję wojnie z Turcją przybrała dla nas obrót skrajnie niepomyślny. Caryca Rosji Katarzyna II wraz z pozostającymi pod jej auspicjami targowiczanami zdławiła dzieło Sejmu Wielkiego. Wojna rosyjsko- polska stoczona w obronie Konstytucji skończyła się klęską. Insurekcja, która wkrótce wybuchła nie uratowała niepodległości.
Z perspektywy poniesionych klęsk, przyjęta w dniu 3 maja Ustawa Rządowa wydawać się może wydarzeniem mało znaczącym. Ojczyzna przecież upadła. Konstytucja nawet nie zdążyła się na dobre ugruntować. Tak jednak nie oceniano tego wydarzenia nigdy. Maj 1791 roku był dniem chluby narodowej. Naród w sposób dojrzały sięgnął po podmiotowość. Odzyskaną niepodległość wykorzystał w najdogodniejszym celu. Stworzył przecież poprzez Ustawę Rządową system polityczny na miarę epoki. Ten system jednocześnie oddawał charakter polskiego ducha, nawiązywał do wypracowanych przez stulecia wzorców, a zarazem likwidował to, co przez wieki stało się hamulcem ładu politycznego Rzeczypospolitej. Dzieło Sejmu Czteroletniego stało się wyjątkowym drogowskazem dla przyszłych pokoleń.
Keram
