Jan Olszewski urodził się w Warszawie 20 sierpnia 1930 r. Wychowywał się na Bródnie – ówczesnych przedmieściach miasta. Pochodził z rodziny kolejarskiej o długich tradycjach zaangażowania w działalność socjalistyczną i niepodległościową. Jego matka była kuzynką Stefana Okrzei, jednego z najważniejszych przywódców rewolucji 1905 r. W czasie okupacji działał w Szarych Szeregach. Należał do grupy najmłodszych harcerzy – tak zwanych Zawiszaków. 1 sierpnia 1944 r. mimo braku przydziału włączył się do walki w Powstaniu Warszawskim.
Tuż po wojnie Olszewski zaangażował się w działalność młodzieżowych kół Polskiego Stronnictwa Ludowego Stanisława Mikołajczyka.
Studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Krótko pracował w Ministerstwie Sprawiedliwości i w Polskiej Akademii Nauk. Na fali odwilży został członkiem nowej redakcji tygodnika młodzieżowego „Po prostu”. Był współautorem głośnego artykułu „Na spotkanie ludziom z AK”. Wraz z Walerym Namiotkiewiczem i Jerzym Ambroziewiczem wezwał do rehabilitacji żołnierzy Armii Krajowej i włączenia ich do środowisk kombatanckich zdominowanych przez byłych funkcjonariuszy AL i Armii Berlinga. Artykuł z marca 1956 r. przeszedł do historii jako jeden z najważniejszych symboli odwilży roku 1956. W kolejnych artykułach wskazywał nadużycia w wymiarze sprawiedliwości, opisywał symbiozę aparatu partyjnego ze środowiskiem przestępczym na prowincji. Po „wygaśnięciu” odwilży i rozprawie z nadmiernie „wolnościowym” środowiskiem „Po prostu” otrzymał dwuletni zakaz publikowania. Później wchodził do Zarządu Klubu Krzywego Koła, będącego przez kilka lat, do 1962 r. miejscem nieskrępowanej dyskusji intelektualnej.
W 1962 r. rozpoczął praktykę adwokacką. W latach sześćdziesiątych bronił w najgłośniejszych ówczesnych procesach politycznych m.in. Jacka Kuronia, Karola Modzelewskiego, Melchiora Wańkowicza, Janusza Szpotańskiego, Wojciecha Ziembińskiego. W 1971 r. był obrońcą w procesie przywódców organizacji „Ruch”, konspiracyjnej opozycji czasów rządu Władysława Gomułki. Po skazaniu jego działaczy na wysokie wyroki współorganizował akcję pisania listów do najwyższych władz PRL. Cieszyła się ona wsparciem kardynałów Wyszyńskiego i Wojtyły oraz licznych pisarzy i działaczy społecznych, m.in. Jacka Bocheńskiego, Zbigniewa Herberta, Tadeusza Konwickiego i Marka Nowakowskiego.
Obrona opozycjonistów
W 1975 r. podpisał „List 59” – protest przeciw poprawkom wprowadzającym do konstytucji PRL przewodnią rolę PZPR i sojusz z ZSRS. W 1976 r. bronił w sądach robotników Radomia i Ursusa. Współzakładał KOR i współtworzył „Apel do społeczeństwa i władz PRL” z 23 września tego roku. Nazwisko Jana Olszewskiego, podobnie jak innych zaufanych adwokatów opozycji: Władysława Siły-Nowickiego i Jacka Taylora, celowo nie zostało umieszczone na liście członków KOR. Ułatwiało to im udzielanie pomocy prawnej robotnikom represjonowanym i sądzonym po tzw. wydarzeniach radomskich ’76.
W połowie 1976 r. Olszewski zaangażował się – obok Zdzisława Najdera, Andrzeja Kijowskiego, Jana Józefa Szczepańskiego oraz Jana Zarańskiego – w działalność Polskiego Porozumienia Niepodległościowego. PPN w swym programie identyfikował zjawiska świadczące o panującym w Polsce i wynikającym z trzydziestu lat komunistycznych rządów kryzysie we wszystkich dziedzinach życia i ogłaszało jednocześnie swój cel: formułowanie dalekosiężnych planów działania na rzecz zmiany tej sytuacji.
W czerwcu 1977 r. uczestniczył z ramienia KOR-u w ustalaniu rzeczywistych okoliczności zabójstwa Stanisława Pyjasa. Podpisał Deklarację Ruchu Demokratycznego z 18 września 1977 r., będącą dokumentem programowym środowiska KOR.
W 1980 r. włączył się w organizowanie NSZZ „Solidarność”. Sprzeciwił się proponowanej przez Lecha Wałęsę koncepcji stworzenia wielu regionalnych i branżowych związków zawodowych. Na spotkaniu przedstawicieli związków w Gdańsku 17 września 1980 r. zaproponował połączenie wszystkich nowo powstałych związków w jedną strukturę ogólnopolską, co zostało zaakceptowane. Był doradcą Krajowej Komisji Porozumiewawczej (od października 1981 r. Komisji Krajowej) NSZZ „Solidarność” oraz zarządu Regionu Mazowsze, jest także jednym z autorów pierwszego statutu „Solidarności”. Wraz z Wiesławem Chrzanowskim prowadził przed sądem warszawskim postępowanie rejestracyjne NSZZ „Solidarność” i NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”.
W stanie wojennym na prośbę sekretarza Episkopatu Polski abp. Bronisława Dąbrowskiego prowadził rozmowy z przedstawicielami władzy w sprawie zwolnienia z więzień i obozów internowania osób chorych. Bronił w sądach m.in. Wałęsę, Zbigniewa Romaszewskiego, Zbigniewa Bujaka; brał udział w procesach przeciwko organizatorom strajków i podziemnym wydawcom.
Wiosną 1983 r. był inicjatorem wspólnego oświadczenia podziemnego NSZZ „Solidarność”, związków branżowych i autonomicznych, zawierającego protest przeciwko delegalizacji wszystkich związków zawodowych w Polsce. Został wówczas zatrzymany na 48 godzin, po czym – prosto z aresztu – pojawił się na sali sądowej jako obrońca w procesie podziemnego Międzyzakładowego Robotniczego Komitetu „Solidarności”.
Z upoważnienia prymasa Józefa Glempa w 1984 i 1985 r. występował jako oskarżyciel posiłkowy w procesie zabójców ks. Jerzego Popiełuszki. Był też pełnomocnikiem rodziny duchownego. W mowie oskarżycielskiej, transmitowanej przez reżimowe media, twierdził, że morderstwo miało być polityczną prowokacją, której celem było wywołanie w kraju zamieszek.
W 1988 r. współtworzył Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie. Opowiadał się przeciwko porozumieniu z komunistami. Odmówił objęcia z ramienia tzw. strony społecznej stanowiska przewodniczącego „podstolika” ds. reformy prawa i sądów przy Okrągłym Stole. Został jego ekspertem.
Premier pierwszego niekomunistycznego rządu
W wyborach 1991 r. po raz pierwszy został posłem z listy Porozumienia Centrum. W grudniu tego samego roku został premierem pierwszego niekomunistycznego rządu, obdarzonym wotum zaufania przez w pełni demokratycznie wybrany Sejm RP.
Rząd premiera Olszewskiego upadł 4 czerwca 1992 r. w ramach tzw. nocnej zmiany, po zrealizowaniu uchwały lustracyjnej z 28 maja. Zobowiązywała ona szefa MSW Antoniego Macierewicza do ujawnienia listy polityków figurujących w archiwach MSW, jako konfidenci komunistycznych służb specjalnych. Na liście tej znajdował się m.in. Lech Wałęsa, który 4 czerwca wnioskował o odwołanie premiera.
O obaleniu rządu zadecydowały głosy Kongresu Liberalno-Demokratycznego, SLD i PSL.
W maju 1990 r. Olszewski współtworzył Porozumienie Centrum, które podzieliło się w roku 1992. Stanął wówczas na czele Ruchu dla Rzeczypospolitej, by po klęsce wyborczej 19 września 1993 r. stracić przywództwo na rzecz Romualda Szeremietiewa. Olszewski był współautorem obywatelskiego projektu konstytucji, firmowanego przez „Solidarność”. Domagał się poddania pod referendum zatwierdzające zarówno ustawy zasadniczej uchwalonej przez parlament, jak i projektu obywatelskiego („S” i ROP). Gdy tak się nie stało, wzywał do głosowania przeciw konstytucji.
Przed wyborami prezydenckimi w 1995 r. Olszewski brał udział w organizowanym przez „S” konwencie św. Katarzyny. Konwent miał m.in. rozstrzygnąć spory zwolenników Olszewskiego i Hanny Gronkiewicz-Waltz. Wystartowali oboje, były premier z większym powodzeniem. Jednak w wyborach parlamentarnych nie powtórzył tego sukcesu – jego partia zebrała 5,56 proc. głosów.
W 2000 r. Olszewski startował w wyborach prezydenckich. Wycofał się jednak przed głosowaniem, udzielając poparcia Marianowi Krzaklewskiemu. W 2001 r. wybrany do Sejmu z list Ligi Polskich Rodzin (niezrzeszony), wystąpił z klubu latem 2002 r. Olszewski, Tadeusz Kędziak i Henryk Lewczuk utworzyli Koło Poselskie Ruchu Odbudowy Polski.
Przed wyborami w 2005 roku Olszewski uformował – wraz z Antonim Macierewiczem – Ruch Patriotyczny. Partia nie weszła do parlamentu.
W latach 1989-1991 i 2005-2006 Olszewski zasiadał w Trybunale Stanu. 9 listopada 2007 r. objął stanowisko szefa komisji weryfikacyjnej Wojskowych Służb Informacyjnych, zastępując na tym stanowisku Antoniego Macierewicza. W wypowiedziach publicznych popierał ujawnienie pełnego raportu z likwidacji WSI.
Od kwietnia 2006 r. był doradcą prezydenta Lecha Kaczyńskiego. W 2009 r. prezydent odznaczył premiera Olszewskiego Orderem Orła Białego. 5 czerwca 2014 r. Rada Warszawy nadała mu tytuł Honorowego Obywatela miasta.
Zmarł późnym wieczorem 7 lutego 2019 r. w jednym z warszawskich szpitali.
gah/PAP
