Sprawa Obiektowa kryptonim „Uczelnia R” (1968-1989)
„Uczelnia R” to kryptonim zachowanej niemal kompletnie, liczącej piętnaście tomów sprawy obiektowej (SO) [1], w ramach której olsztyńska Służba Bezpieczeństwa w latach 1968-1989 prowadziła rozpoznanie środowiska akademickiego grodu nad Łyną. W okresie Polski Ludowej Olsztyn posiadał trzy wyższe uczelnie, z czego dwie – powstała w 1950 r. Wyższa Szkoła Rolnicza/Akademia Rolniczo-Techniczna (WSR/ART) [2] oraz utworzona w 1969 r. Wyższa Szkoła Nauczycielska/Wyższa Szkoła Pedagogiczna (WSN/WSP) [3], jako placówki państwowe „zabezpieczane” były w ramach „Uczelni R”. Natomiast środowisko reaktywowanego w 1949 r. najstarszego w Polsce Wyższego Seminarium Duchowne Diecezji Warmińskiej „Hosianum” [4], jako uczelni nie publicznej, inwigilowane było przez SB w ramach osobnej SO o krypt. „Fanatycy”, która nie przetrwała jednak pożogi lat 1989-1990[5].
Państwowe uczelnie wyższe odgrywały w PRL szczególną rolę, przede wszystkim, jako kuźnie kadr socjalistycznego państwa. Wychowywanie nowych ludzi, polegające na indoktrynacji nowych pokoleń, by przystosowały się do życia w systemie komunistycznym i w pełni ten system zaakceptowało [6], wymagało sprawdzonych i odpowiednio wyszkolonych „luminarzy socjalistycznego patriotyzmu” [7]. Władzom zależało na tym, aby replikacja elit odbywała się w sposób przez nią pożądany. Jednocześnie jednak obawiano się środowisk akademickich, jako naturalnej bazy dla wszelkiego rodzaju potencjalnych, bądź rzeczywistych wystąpień antysystemowych [8]. Świadczy o tym m.in. fakt, że w Olsztynie pierwszą uczelnią, nie była akademia humanistyczna, ale właśnie typowo zawodowa WSR. Ogólny rozwój cywilizacyjny Polski, jak i tej części kraju, w szczególności Olsztyna, jako głównego ośrodka gospodarczego i administracyjnego, wymagały oprócz fachowców z zakresu rolnictwa, mechaniki, również odpowiednio przygotowanych kadr urzędniczych, pedagogów, historyków, dziennikarzy, czy chociażby artystów. Dlatego dopiero blisko dwadzieścia lat po powstaniu WSR, powołana do życia zostaje WSN. Tworzeniu społeczeństwa socjalistycznego, towarzyszyła walka o świadomość, szczególnie młodego pokolenia, jej narzędziem miał być głownie kontrolowany system edukacji [9]. Oprócz administracji państwowej, organizacji partyjnej, główną rolę w tej kontroli odgrywał komunistyczny aparat represji. Do 1968 r. olsztyńskie środowisko akademickie „zabezpieczane” było, tak samo jak inne, równie istotne grupy zawodowe i społeczne, bez zakładania specjalnej, prowadzonej bezterminowo sprawy operacyjnej. Dopiero wydarzenia marca 1968 r. spowodowały tak w Olsztynie, jak i innych ośrodkach uczelnianych, konieczność prowadzenia SO. W Olsztynie nosiła ona kryptonim „Uczelnia R”, ponieważ początkowo dotyczyła przede wszystkim WSR. Zatem tajemnicze „R” tłumaczyć możemy, jako „rolnictwo”. Niemniej od chwili powstania WSN, również ta szkołą została objęta specjalnym nadzorem początkowo w ramach jednej sprawy. Natomiast od 1979 r., kiedy zaczął narastać w środowisku akademickim stan zagrożenia działalnością opozycyjną, wówczas WSP otrzymała swoja własną SO, noszącą krypt. „Uczelnia N” – „nauczycielska”, której jednak nie znajdziemy w zasobach IPN [10].
cdn…
[1] Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku (dalej: AIPN Bi), 065/4/1-15, Sprawa obiektowa krypt. „Uczelnia R”. Data pierwszego zawartego w sprawie dokumentu nosi oznaczenie 10 lipca 1968 r., natomiast ostatni pochodzi z 1 lipca 1988 r.
[2] Por. A. Faruga, Sześćdziesiąt lat wyższego szkolnictwa rolniczego na Warmii i Mazurach, w: Olsztyn Akademicki, 1945-1950-2010, red. A. Faruga, S. Achremczyk, Olsztyn 2010, s. 22-23; Dziesięciolecie Wyższej Szkoły Rolniczej w Olsztynie 1950-1960, Olsztyn 1960, s. 12; Olsztyn 1945-2005. Kultura i nauka, red. S. Achremczyk, W. Ogrodziński, Olsztyn 2006, s. 746.
[3] WSN/WSP powstała na bazie powołanego w 1954 r. Studium Nauczycielskiego; por. S. Achremczyk, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, w: Olsztyn Akademicki, 1945-1950-2010, red. A. Faruga, S. Achremczyk, Olsztyn 2010, s. 69; J. Chłosta, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie 1969-1999, Olsztyn 1999, s. 5.
[4] Por. A. Szorc, A. Kopiczko, Wyższe Seminarium Duchowne „Hosianum”. Zarys dziejów, Olsztyn 1995; A. Kopiczko, Zarys powojennych dziejów Seminarium „Hosianum”, „Studia Warmińskie” 1997, t. 34, s. 202; J. Jezierski, Trzecia struktura w powstającym Uniwersytecie – trzecie berło w godle uczelni, w: Olsztyn Akademicki, 1945-1950-2010, red. A. Faruga, S. Achremczyk, Olsztyn 2010, s. 22-23.
[5] Na temat palenia akt po byłej SB zob. Łapałem ptaszki do klatki, „Rzeczpospolita”, dodatek „Plus-Minus”, nr 224, 24 września 2005 r.; A. Szapiel, Niszczyłem akta, żeby uchronić współpracujących, „Gazeta Olsztyńska”, 22 czerwca 2007; P. Kardela, Wiesław Poczmański i akta olsztyńskiej SB, „Debata. Miesięcznik Regionalny”, nr 7(70)/2013, s. 30-31.
[6] Ł. Kamiński, Stalinizm po polsku – aspekty społeczne (tezy do dyskusji) w: Stalinizm i rok 1956 na Górnym Śląsku, red. A. Dziurok, B. Link, K. Tarka, Katowice-Opole-Kraków 2007, s. 13.
[7] Por. Przemówienie Jana Bojarskiego, przewodniczącego Społecznej Rady Szkół Wyższych, wygłoszone na inauguracji roku akademickiego 1986/1987, 2 października 1986 r. w: Skład osobowy Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn 1986, s. 13.
[8] Por. J. Eisler, Polski rok 1968, Warszawa 2006; P. Franaszek, „Jagiellończyk”. Działania Służby Bezpieczeństwa wobec Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach osiemdziesiątych XX w., Kraków 2012; R. Herczyński, Spętana nauka. Opozycja intelektualna w Polsce 1945-1970, Warszawa 2008; Spętana akademia. Polska Akademia Nauk w dokumentach władz PRL. Materiały Służby Bezpieczeństwa (1967-1987), oprac. P. Pleskot, T. P. Rutkowski, Warszawa 2009; Naukowcy władzy, władza naukowcom, red. P. Franaszek, Warszawa 2010.
[9] Wicewojewoda olsztyński Bohdan Wilanowski nie godził się na powstanie na Warmii i Mazurach uczelni o charakterze humanistycznym, choć istniała szansa, że w taką szkołę zostanie przekształcone działające w Olsztynie Studium Prawno-Administracyjne – filia Wydziału Prawa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. 10 lipca 1947 r. plenum Mazurskiej Wojewódzkiej Rady Narodowej w podjętej uchwale wyraziło jedynie zgodę na powstanie uczelni rolniczej, tym bardziej, że właśnie do Olsztyna rozporządzeniem Rady Ministrów z 31 maja 1950 r. postanowiono przenieść kadrę likwidowanej Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi, kojarzonej z dawnym PSL, oraz również likwidowanej, mającej bogatą przedwojenną tradycję, Państwowej Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie, Olsztyn 1945-2005, s. 746. Por. P. P. Warot, Rektorzy uwikłani, w: Naukowcy władzy, władza naukowcom, red. P. Franaszek, Warszawa 2010, s. 82-83.
[10] Por. P. P. Warot, „Wojenny” doktor – major SB, Marian Spychała, „Debata. Miesięcznik Regionalny”, nr 5(20)/2009 r., s. 26-32.
