„Rewolucjoniści nie dokonują rewolucji to ci,
którzy wiedzą, kiedy władza jest na ulicy i kiedy można ją podnieść”.Hannah Arendt „Crises of the Republic”.
Hannah Arendt (1906 – 1975), żydowskiego pochodzenia niemiecka filozof oraz teoretyk polityki, autorka wielu wspaniałych, kontrowersyjnych publikacji. Pochodziła z asymilowanej rodziny o tradycjach prusko-rosyjskich o poglądach postępowych.
Z domu rodzinnego wyniosła zamiłowanie do kultury i języka niemieckiego oraz filozofii. Prowokacyjny i dość drastyczny tytuł artykułu wynika ze stanowczego poglądu Arendt na temat prawdy dotyczącej wszelkich form totalitaryzmu! Arendt wyraziła w znanym i często przypominanym cytacie: „Idealnym podmiotem rządów totalitarnych nie jest przekonany nazista ani przekonany komunista, ale ludzie, dla których rozróżnienie między prawdą a fałszem już nie istnieje”. W wyniku czego stworzone jest społeczeństwo, które nie odróżnia „stworzonej narracji” od rzeczywistości ich otaczającej! Inteligencją oraz zdolnościami zawsze górowała nad rówieśnikami. Na skutek konfliktów z otoczeniem (nauczyciele, rówieśnicy) została usunięta z gimnazjum. Arendt indywidualnie przygotowywała się do matury którą zdała wcześniej przed rówieśnikami. Podczas studiów, miała kontakt z luminarzami nauki niemieckiej: Martinem Heideggerem, Edmundem Husserlem oraz Karlem Jaspersem. Kontakt Arendt z uczonymi tej klasy, miał wpływ na tok myślenia, błyskotliwej, inteligentnej studentki. Studentka pod opieką promotora Karla Jaspersa, napisała i obroniła pracę doktorską dotyczącą pojęcia miłości u św. Augustyna. Wpływ Karla Jaspera jest widoczny w twórczości Arendt (metodologia). Po głębszej analizie dzieł żydowskiej intelektualistki widoczne są aspekty nawiązujące do twórczości cenionego prof. Feliksa Konecznego.
Sytuacja polityczna i społeczna w Republice Weimarskiej wywołana destrukcją po przegranej wojnie światowej przez Niemcy oraz narodzinami faszyzmu stawała się niebezpieczna dla ludności pochodzenia żydowskiego. W tym czasie dowiaduje się o swoim żydowskim pochodzeniu. Pod wpływem zmiennej sytuacji, na początku lat 30-tych, Arendt przestaje wierzyć w możliwość asymilacji z kulturą niemiecką. Arendt staje się krytyczna wobec myśli niemieckiej szczególnie filozofii Fryderyka Nietzsche, swoje badania kieruje w stronę kultury żydowskiej, szczególnie analizuje zasady syjonizmu.
W 1933 roku Hannah Arendt opuszcza hitlerowskie Niemcy, udając się do Paryża, gdzie gromadziła się elita intelektualna Europy. Po wyjeździe męża Gerharda Sterna do Stanów Zjednoczonych, Arendt związała się Heinrichem Blucherem działaczem komunistycznym. W 1940 roku Hannah z Blucherem otrzymali wizę do Stanów Zjednoczonych. Po okresie adaptacyjnym, Arendt publikowała artykuły w piśmie „Aufbau” w których apelowała o utworzenie u boku aliantów żydowskich oddziałów wojskowych. Dzięki znajomości z Gerhardem i Heinrichem, Hannah Arendt coraz bardziej poznawała drugi totalitarny system – komunizm. Dochodzące sygnały z Europy dotyczące sytuacji Żydów w Europie oraz powstawania niemieckich obozów śmierci, Arendt coraz bardziej popierała program syjonistów dotyczący powstania państwa żydowskiego w Palestynie w ramach brytyjskiego Commonwelthu. Współpraca Arendt z redakcjami pism: „Partisan Review’ oraz „Nation” gdzie publikowała artykuły poświęcone literaturze niemieckiej XX wieku, dała jej popularność oraz kontakty ze środowiskiem akademickim w Stanach Zjednoczonych. U schyłku wojny Hannah Arendt pracowała nad publikacją poświęconej losom Żydów we Francji, zakres obejmował czasy od sprawy Dreyfusa do Petaina. Hannah pracowała i kierowała komisją zajmująca się ratowaniem dorobku kulturowego Żydów europejskich (1952 r.). Na początku lat 50. Hannah Arendt rozpoczęła pracę nad swoją pierwszą głośną książką „Korzenie totalitaryzmu”, która wywołała głośną polemikę, w środowisku naukowym, szczególnie żydowskim…
Książka powstawała w różnych zarysach, ciągle poprawianych i zmienianych. Analizując źródła antysemityzmu rozszerzyła problem na powszechny rasizm. W pierwotnym założeniu dzieło „Korzenie totalitaryzmu” miało być studium historycznym, ukazujące XIX wieczne źródła kryzysu wpływającego na współczesne czasy. Książka miała mieć tytuł: „The Three Pillars of Heel”, lecz kontynuowanie pracy przerwał proces norymberski związany z napływem nowych źródeł procesowych. Hannah Arendt podjęła decyzję o uwzględnieniu w powstającej książce, analizy formy rządów w III Rzeszy oraz ZSRR za rządów Stalina.
Autorka zdobyła nowe polskie racje z Gułagów na Syberii oraz wiadomości o krwawym terrorze w Europie Wschodniej pod panowaniem komunistów. Ostateczne, poprawione III wydanie książki „Korzenie totalitaryzmu” ukazało się w 1966 roku. Książka „Korzenie totalitaryzmu” posiada III części: część I – Antysemityzm, część II – Imperializm, część III – Totalitaryzm. Antysemityzm zdaniem Hannah Arend : „w formie agresywnej rozwinął się XIX wieku na skutek niezrozumienia przeszłości i tradycji żydowskiej”. Poszczególne diaspory zaczęły dochodzić do wniosku: „ że zasadnicza odmienność narodu żydowskiego od innych nacji nie jest skutkiem innej wiary czy religii, lecz jego wewnętrznej natury” (Arendt). Podział oraz konflikty między Chrześcijanami i Żydami „miały charakter raczej rasowy niż doktrynalny” (Arendt). Hannah Arendt ukazuje różne źródła antysemityzmu w zależności od epoki. Arendt uważa że jedną z głównych przyczyn antysemityzmu była izolacja (diaspora) w życiu politycznym i społecznym. Jedyną formą ochrony społeczności żydowskiej przed agresją otoczenia, była protekcja ze strony władzy (starożytność, średniowiecze). Formą obrony diaspory w czasach nowożytnych przed prześladowaniami, zdaniem Hannah Arend było tworzenie struktur międzynarodowych (finansjera) będących także obroną przed „unarodowieniem”. Autorka omawiając aspekty antysemityzmu, odwołuje się do nie wyjaśnionej do końca afery Drejfusa. W drugiej części, autorka badając imperializm od 1884 roku do I wojny światowej, dochodzi do wniosku, że główna przyczyna tkwiła w dążeniach kolonialnych. Zdaniem Hannah Arendt, w wyniku upadku porządku chrześcijańskiego (communitas christiana) i powstania państw narodowych, dochodziło do tarć z mniejszościami narodowymi, które często były pretekstem do skrajnych rozwiązań („ostateczne rozwiązanie”). Pożywką dla rozwoju poczynań mających cechy imperialne, zdaniem Hannah Arendt, była „aneksja dziedziny politycznej przez dziedzinę społeczną”, co było działaniem wzorcowym w III Rzeszy niemieckiej. Gdzie sadyzm oraz fałszywe idee historyczne i kulturowe niemieckich elit przerzucano na sterowane społeczeństwo państwa faszystowskiego (udział oraz bierność).
Społeczeństwo zastraszone, sterowane, pozbawione swego przedstawicielstwa (opozycja ) jest wzorcową pożywką w budowaniu struktur totalitarnych! Podstawowym czynnikiem powodującym powstawanie i zaszczepianie teorii totalitarnych jest „duchowa i społeczna samotność człowieka”, podatnego na teorie oderwane od „naturalnego kodu osobowego”! Zdaniem Arendt cechami imperializmu przekształcającymi go w totalitaryzm jest: „przymierze motłochu z kapitałem” oraz „plemienny nacjonalizm i rasizm”. Dość zaskakująca przyczynę totalitaryzmu w III części, autorka upatruje w upadku starożytności oraz średniowiecza. Analizując dzieło Hannah Arendt widać wyraźnie wpływ niemieckiej tradycji nauk społecznych. Arendt zwraca uwagę że twórcy podstaw totalitaryzmu stali ponad oficjalnymi partiami i ugrupowaniami politycznymi. Głównymi siłami sprawczymi, uruchomionymi przez twórców totalitaryzmu wg. Hannah Arendt był: pangermanizm (nazizm) oraz panslawizm (bolszewizm). Państwa totalitarne („sztuczne twory bez wspólnej historii”) budują siłę poprzez „naruszenie odrębności publicznej i prywatnej”. Ostatecznym aktem totalitaryzmu jest „izolacja zrodzona przez społeczeństwo kapitalistyczne (bezklasowe)”, zakończone przez zniesienie „dziedziny prywatnej”. W III części Hannah Arendt dokonuje socjologicznej analizy, szczegółowych przyczyn i cech totalitaryzmu.
Drugą publikacją Arendt, która wywołała wiele emocji oraz weszła do kanonu literatury społeczno-politycznej, jest „Eichmann w Jerozolimie” (1963 r.). Publikacja jest relacją z procesu Eichmanna, niemieckiego zbrodniarza współodpowiedzialnego za Holocaust. Książka Hannah Arendt nie jest tylko relacją z procesu oraz wydarzeń współtowarzyszących, lecz studium o bestialstwie i strukturach III Rzeszy. Hannah Arendt jako niezależna pisarka od wszelkich struktur politycznych, porusza drażliwy problem w sprawie postawy Żydów wobec zagłady swoich bliźnich! Za tę uczciwą i bezwzględną postawę została wyklęta i usunięta z żydowskiej społeczności! Oczywiście wiele osobistości żydowskich ze świata nauki z zażenowaniem, lecz ze zrozumieniem, odnosiło się do podanych faktów w sprawie bierności oraz marginalnego współudziału w wydarzeniach II wojny światowej! Eichmann ukrywał się po zakończeniu wojny w Argentynie. Odnaleziony, schwytany przez agentów Mosadu, został przetransportowany do Izraela, gdzie został postawiony stan oskarżenia (11 kwietnia 1961 r.). Brawurowa akcja agentów Mosadu wywoła szok i zdumienie w świecie, ale uświadomiła opinii publicznej, że żaden morderca wojenny z czasów II wojny światowej nie może czuć się bezpiecznie. Akcja miała też wymiar propagandowy o sile i efektywności służb specjalnych Izraela. Arendt zauważyła, że sformułowany akt oskarżenia ukazywał tylko cierpienie Żydów, nie biorąc pod uwagę całego zła przez opresyjną III Rzeszę niemiecką. Odwagą Hannah Arendt było zakwestionowanie wystąpienia publicznego premiera Ben Guriona, który pragnął wykorzystać proces pod kątem bieżącej polityki Izraela.
Arendt przedstawiła wiele wstydliwych faktów z życia diaspory żydowskiej, podała między innymi wiadomość o tym, że Eichmann był pochodzenia żydowskiego, co wywołało szok wśród opinii publicznej! Autorka przedstawiła informację, że oskarżyciel publiczny Gidear Hausner oraz przewodniczący sądu, Moshe Landau nie dopuszczali do głosu lub przerywali osobom świadczącym o kolaboracji elit żydowskich z Niemcami. W Izraelu znana była książka Raula Hilberga „Zagłada europejskich Żydów” wspominająca o współpracy elit żydowskich z Niemcami w „ostatecznym rozwiązaniu” (Hermann Goering 1941 r.). Hannah Arendt w książce przedstawiała fakty o żydowskich radach starszych (Judenraty) które sporządzały listy swoich rodaków zamieszkujących przeważnie getta do deportacji (likwidacji). Arendt zaznacza, że zdarzały się przypadki niestawienia się na miejsce wywózki, wtedy policja żydowska (Judischer Ordnugsdienst) urządzała obławy w celu wyłapania opornych. Hannah ukazywała naiwność podszytą zwykłym tchórzostwem: Judenratów, policji żydowskiej oraz Sonderkommanda (żydowskie oddziały specjalne), które katując i eskortując swoich rodaków na miejsca wywózki, liczyły na ocalenie swojego życia! Niestety ostatnim transportem wszyscy usłużni kolaboranci udawali się w swoją ostatnią podróż! Hannah Arendt z żalem i rozgoryczeniem podkreśla rolę przywódców gmin żydowskich w unicestwieniu własnego narodu („Eichmann…” str. 152). Hannah przedstawiła osoby wyjątkowo zasłużone w powyższym procederze: Rudolf Kastner (Węgry), naczelny rabin Leo Baeck (Berlin), prezes Judenratu Chaim Rumkowski (Łódź), prezes Judenratu Adam Czerniaków (Warszawa). Zdaniem Hannah Arendt, gdyby nie współpraca żydowskich kolaborantów z Niemcami, liczba zamordowanych byłaby dużo niższa, ponieważ w panice, bałaganie, wielu mogłoby uratować się na własną rękę lub korzystając z pomocy miejscowej ludności! Publikacja Arendt ukazuje, że prawdy o zagładzie Żydów nie da się zafałszować. Mimo wszystko media głównego nurtu różnych opcji nie tylko wyciszają kwestię odpowiedzialności oraz źródeł Holocaustu, wręcz ją często fałszując. Zamienia się miejsce i rolę kata oraz ofiary! Rewelacje w książce Arendt pokrywają się z publikacjami w patriotycznych portalach i wydawnictwach „niszowych”. Ma się wrażenie że odważna autorka próbowała przekazać prawdę Ewangeliczną że tylko „Prawda nas wyzwoli”!
Trzecią znaczącą pozycją w dorobku Arendt jest „Kondycja ludzka”, książka filozoficzna analizująca działalność człowieka na przestrzeni dziejów. Autorka analizując aktywność (działalność) starała się oddzielić działalność społeczną od indywidualnej. Arendt w swojej książce przedstawia trzy rodzaje działalności człowieka, które nie mają powiązania ze sobą: działanie, wytwarzanie oraz praca. Hannah Arendt ukazała specyficzną różnicę miedzy pracą fizyczną a działalnością (twórczością artystyczną) w starożytnej Grecji. Działalność człowieka oznaczała granicę wolności w starożytnym świecie. W czasach nowożytnych hierarchia ważności z działalności przesunęła się w stronę pracy która stała się „towarem”, w wyniku czego, jak zauważa Arendt, wielkie rzesze ludzi są wyobcowane (alienacja) ze społeczeństwa współczesnego świata. Ludzie pracy (proletariat) mimo kompetencji są traktowani instrumentalnie (kapitalizm, komunizm). Zdaniem Hannah Arendt, współczesny człowiek pozbawiony duchowości (komercjonalizm) jest bezwolnym trybikiem we współczesnej „machinie wpływów”. Arendt w sposób trafny przedstawiła proces zbijania „świadomości i umysłu człowieka”, który prowadzi do „przemiany natury ludzkiej”. Już w okresie pisania „Korzeni totalitaryzmu”, powstał termin socjologiczny, mentycyd ukazujący proces „zabijania umysłu”. Rozmyślania Hannah Arendt są często bardzo bliskie ideom chrześcijańskim w tym miejscu jakże aktualne jest pytanie św. Jana Pawła II skierowane do współczesnego człowieka: „Być czy mieć”.
Dlatego należy chylić czoła przed odważną, bezkompromisową żydowską publicystką, Hannah Arendt. Twórczość autorki jest znana dość wąskiej grupie społeczeństwa, zasługuje na szerszą popularyzację!
Henryk Pejchert
