Feliks Nowowiejski to wielki Polak, który obok Stanisława Hozjusza, Mikołaja Kopernika oraz Ignacego Krasickiego jest najbardziej kojarzony z Warmią. Urodził się 7 lutego 1877 roku w Barczewie (wówczas Wartembork). Był piątym dzieckiem, spośród jedenaściorga dzieci, Feliksa i Katarzyny z domu Falk. Przyszedł na świat w roku Objawień Matki Bożej w Gietrzwałdzie.
Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz…
Maria Konopnicka, Rota
Rodzice Feliksa przejawiali zainteresowania muzyką. Ojciec należał do chóru Towarzystwa Cecyliańskiego, matka także śpiewała. Kilkoro rodzeństwa kształciło się muzycznie. Mały Feliks wykazywał szczególne zdolności muzyczne i już jako dziecko skomponował suitę fortepianową, pt.: Łatwe tańce klasyczne i współczesne. Rodzice wysłali go więc do najlepszej w regionie szkoły muzycznej w Świętej Lipce (Musik-Anstalt in Heiligelinde), gdzie w latach 1887–1893 uczył się gry na fortepianie, skrzypcach, wiolonczeli, waltorni i organach. Od 1993 r., po przeprowadzeniu się rodziny Nowowiejskich do Olsztyna, grał w pruskiej orkiestrze 2. pułku grenadierów.
Pierwszy większy sukces Nowowiejski odniósł w roku 1898, kiedy to otrzymał I nagrodę w konkursie kompozytorskim stowarzyszenia The British Musiciam w Londynie za dzieło Pod sztandarem pokoju, dzięki której mógł podjąć studia w Konserwatorium Juliusza Sterna w Berlinie. Po krótkim pobycie w Konserwatorium powrócił do Olsztyna gdzie przez dwa lata był organistą w kościele św. Jakuba. Następnie kontynuował naukę w Szkole Muzyki Kościelnej w Ratyzbonie oraz w Akademickiej Szkole Mistrzów Maxa Brucha w Berlinie, a także na Uniwersytecie Berlińskim im. Fryderyka Wilhelma. W szkołach tych studiował teorię muzyki, technikę kompozytorską – kontrapunkt, kompozycję, grę na organach i wiolonczeli, tradycyjny jednogłosowy śpiew liturgiczny – chorał gregoriański, polifonię, tj. rodzaj faktury muzycznej, w której co najmniej dwa głosy prowadzone są równocześnie i niezależnie od siebie, a także muzykologię.
Największy międzynarodowy sukces Nowowiejski odniósł w 1907 r. dzięki oratorium pt.: Quo vadis skomponowanym na motywach powieści Henryka Sienkiewicza pod tym samym tytułem.
W czasie studiów w Berlinie (1900-1908), dzięki kontaktom z Polakami, m.in., Ludomirem Różyckim i Mieczysławem Karłowiczem, w młodym kompozytorze budziła się polska świadomość narodowa. Zaczął poznawać historię Polski, w tym dotyczącą działalności niemieckiej w zaborze pruskim i sposobach germanizowania ludności warmińskiej. W tym czasie uczył się także od nowa języka polskiego, który literacko opanował doskonale. Polska tożsamość narodowa Feliksa Nowowiejskiego kształtowała się także dzięki religii katolickiej, którą wyznawał.
W latach 1909 – 1914 r. jako mieszkaniec Krakowa Feliks Nowowiejski był dyrektorem artystycznym krakowskiego Towarzystwa Muzycznego, gdzie pracował jako dyrygent orkiestry symfonicznej i jednocześnie jako organista. W tym czasie skomponował, między innymi, utwory: Skargi Jeremiasza do słów Kornela Ujejskiego, Racławice do wiersza Jerzego Żuławskiego, Madrygał do słów Lucjana Rydla oraz Tren IV do tekstu Jana Kochanowskiego.
W styczniu 1910 roku napisał muzykę do wiersza Marii Konopnickiej pt.: Nie rzucim ziemi skąd nasz ród, znanej jako Rota, który autorka napisała pod wpływem pruskich represji wobec ludności polskiej na terenie Wielkopolski. Pieśń miała być przeznaczona dla krakowskich „sokołów” i po raz pierwszy została wykonana podczas wieczornicy poświęconej rocznicy powstania styczniowego. Oficjalne, publiczne wykonanie Roty miało miejsce w czasie obchodów 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem w dniu odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego (przedstawiającego króla Władysława Jagiełłę na koniu), którego fundatorem był Ignacy Jan Paderewski. 15 lipca 1910 roku, pod batutą Feliksa Nowowiejskiego, połączone chóry z terenu całej Polski wykonały Rotę przy odsłoniętym pomniku polskiego króla na placu Jana Matejki w Krakowie.
W roku 1911 zawarł związek małżeński z Elżbietą Mironow-Mirocką. Małżonkowie wydali na świat pięcioro dzieci. Jan Nowowiejski, najmłodszy syn Feliksa i Elżbiety, także artysta muzyk – pianista, organmistrz, klawesynista, zmarł w 2016 r. Był propagatorem muzyki swojego ojca. Odszedł w roku, który został ogłoszony Rokiem Feliksa Nowowiejskiego.
Podczas I wojny światowej Rota pełniła funkcję hymnu na emigracji, a w II Rzeczpospolitej pretendowała do hymnu narodowego.
Feliks Nowowiejski wyjechał do Poznania w 1914 r., gdzie organizował koncerty symfoniczne i chóralne, a także własne recitale organowe. W Poznaniu zamieszkał na stałe w roku 1919. W roku 1920, przed plebiscytem na Warmii, Mazurach i Powiślu, aktywnie włączał się w działalność na rzecz polskości Warmii. W tym czasie Nowowiejski skomponował melodię pieśni hymnicznej O Warmio moja miła, do której słowa napisała Maria Paruszewska, znanej także pod nazwą Hymn Warmiński, która zastała po raz pierwszy wykonana w Olsztynie 2 czerwca 1920 roku.
W latach 1920 – 1927 wykładał w Państwowym Konserwatorium w Poznaniu, prowadził klasę organów oraz pełnił funkcję dyrygenta. W 1927 roku zrezygnował z pracy pedagogicznej, poświęcając się komponowaniu oraz działalności koncertowej. W 1931 roku The Organ Music Society w Londynie przyjęło Nowowiejskiego jako członka honorowego do swojego grona. Nowowiejski prowadził wiele poznańskich chórów, w 1920 r. założył Chór Narodowy, który liczył 500 osób. Był także kierownikiem artystycznym Chóru Męskiego Echo. Był członkiem komisji wielu konkursów i festiwali.
Wśród zróżnicowanej twórczości Feliksa Nowowiejskiego znajdują się także dwie opery: Legenda Bałtyku oraz Wesele na wsi.
W czasie II wojny światowej kompozytor z obawy przed aresztowaniem ukrywał się wraz z rodziną pod zmienionym nazwiskiem w szpitalu sióstr Elżbietanek w Poznaniu, następnie wyjechał do Krakowa. Po zakończeniu wojny, w sierpniu 1945 r. powrócił do Poznania, gdzie zakończył swoje bogate życie artystyczne 18 stycznia 1946 r.
Pogrzeb wielkiego kompozytora, który odbył się 22 stycznia 1946 r. w Poznaniu, stał się manifestacją narodową. Przed poznańskim ratuszem wykonano, m.in., psalm Mikołaja Gomółki oraz hymn Ufajcie op. 4 nr 1 Feliksa Nowowiejskiego. Zgromadzone tłumy ludzi zaintonowały Rotę. Feliks Nowowiejski został pochowany w Krypcie Zasłużonych kościoła pod wezwaniem Świętego Wojciecha w Poznaniu.
W uchwale sejmowej ustanawiającej Feliksa Nowowiejskiego patronem roku 2016 napisano, między innymi:
Sejm ustanawia Feliksa Nowowiejskiego patronem 2016 r. w przekonaniu o szczególnym znaczeniu dorobku tego wybitnego kompozytora, dyrygenta, pedagoga, organisty wirtuoza, organizatora życia muzycznego i szambelana papieskiego. (…)
W niepodległej Polsce brał czynny udział w tworzeniu i organizowaniu życia
artystycznego. (…) Jego dorobek wywarł wpływ na kulturę muzyczną całego świata,
a w szczególności Polski. Artysta zawsze stał po stronie polskości i polskiej kultury.
Z tej okazji, 28 sierpnia 2016 r. w Barczewie zostało wykonane oratorium Feliksa Nowowiejskiego Quo vadis przez solistów, chór i orkiestrę Filharmonii Warmińsko – Mazurskiej im. Feliksa Nowowiejskiego pod Honorowym Patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy.
W mieście urodzin kompozytora – Barczewie, można znaleźć ślady jego obecności. W miejscu, gdzie stał dom państwa Nowowiejskich znajduje się dzisiaj Salon Muzyczny im. Feliksa Nowowiejskiego, który dawniej nosił nazwę Muzeum Biograficznego. W Salonie zgromadzone są liczne pamiątki związane z kompozytorem: fortepian, zdjęcia, rękopisy utworów oraz rzeczy osobiste. Od 2002 r., każdego roku, w Barczewie odbywa się Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chóralnej im. Feliksa Nowowiejskiego, który jest uznawany za jeden z najważniejszych w Polsce. W czerwcu 2022 r. odbył się XVIII Festiwal O Warmio Moja Miła Feliksa Nowowiejskiego, który jest organizowany w salach kopernikowskich olsztyńskiego zamku oraz w sali koncertowej Państwowej Szkoły Muzycznej I i II st. im. Fryderyka Chopina w Olsztynie. Od wielu lat w miesiącach letnich olsztyńska katedra św. Jakuba rozbrzmiewa koncertami muzyki organowej, w czasie których prezentowane są także utwory Feliksa Nowowiejskiego.
Feliks Nowowiejski jest promotorem i propagatorem polskości Warmii i Mazur. Rok urodzenia będący rokiem Objawień Matki Bożej w Gietrzwałdzie, która rozmawiała z dziećmi w języku polskim – gwarą warmińską, w sposób niejako symboliczny potwierdza ścisły związek wielkiego kompozytora i wielkiego Polaka z ziemią warmińską, która jest nieodzowną częścią Rzeczypospolitej i tak niech pozostanie na zawsze. Tak nam dopomóż Bóg!
Henryk Pejchert
