„Żyłem, bo chciałeś,
umarłem bo kazałeś.
Zbaw bo możesz!”.
Epitafium na nagrobku
ks. W. Barczewskiego
na cmentarzu
w Brąswałdzie.
Ks. Walenty Barczewski patron Barczewa (Wartenbork), urodził się w Jarotach, 10 lutego 1856 roku. Postać ks. Barczewskiego jest gotowym tematem na katechezę oraz lekcję dziedzictwa regionalnego, propagującą polskość Warmii i Mazur.
Ks. Barczewski pochodził z rodziny chłopskiej. Wykształcenie chłopca było kosztowne, lecz dzięki wysiłkowi rodziny i bliskich udało się sprostać wytyczonemu celowi. Ks. Barczewski ukończył gimnazjum w Braniewie. W latach 1879 – 1882 ukończył studia teologiczne w Braniewie oraz w Eichstatt (1883 r.) w Bawarii. Święcenia kapłańskie przyjął 8 grudnia 1883 roku.
Do lat 90-tych, XIX wieku w polskich parafiach warmińskich liturgia św. oraz kazania były głoszone w języku polskim. W momencie objęcia stolicy biskupiej przez ks. Andrzeja Thiela sytuacja radykalnie się zmieniła. Nowy biskup zaczął wykonywać dyrektywy „żelaznego kanclerza” Bismarcka polegające na powszechnej germanizacji terenów zamieszkałych przez ludność polską. Na początku swojej posługi kapłańskiej, ks. Barczewski wiernie wykonywał wytyczne biskupa Thiela, za co spotkał się z ostrą ripostą ze strony „Gazety Olsztyńskiej”.
Będąc proboszczem w Wielbarku (1890 r.), stworzył grupę chłopców, których przygotowywał do stanu kapłańskiego. W tamtym czasie ks. Barczewski nawiązał kontakt z niemieckim ugrupowaniem politycznym Centrum, chcąc w sposób chrześcijański usuwać napięcia polsko-niemieckie.
W sposób etapowy ks. Walenty przestawiał się na pozycję pro polską – szczególnie w walce o język polski w liturgii św. oraz warmińskim szkolnictwie, mimo że na księży będących wiernymi polskich tradycji spadały szykany oraz usuwanie z parafii.
W 1894 ks. Barczewski został proboszczem w Brąswałdzie, gdzie już na dobre włączył się w walkę o język polski w modlitwie i szkole.
W latach 1894 – 1896 kierował budową nowego kościoła, którego głównymi fundatorami byli miejscowi chłopi: Jan Biernatkowski oraz Jakub Pams. Zbiórkę funduszy na prace rozpoczynające budowę rozpoczęli poprzednicy ks. Barczewskiego, lecz to na nim spoczęło dzieło dokończenia kościoła pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Przy wystroju nowego kościoła ks. proboszcz Walenty poświęcił dużo energii i wysiłku. Sprowadził z Niemiec znanych artystów, którzy wykonali wspaniałe polichromie nawiązujące do historii Polski oraz Warmii.
W jednym z miejsc w kościele znajduje się polichromia przedstawiająca białego orła symbolizującego przyszłe wskrzeszenie Polski!
Należy przypomnieć, że w Brąswałdzie przyszła na świat wybitna poetka, działaczka warmińska Maria Zientara – Malewska, która często wspominała ks. Walentego Barczewskiego. Ksiądz Walenty był członkiem Towarzystwa Czytelni Ludowych na Warmii, które propagowało polską literaturę oraz historię. Zakładał polskie czytelnie na warmińskich wsiach, promując polskie czytelnictwo.
Swoją postawą ks. proboszcz Walenty ożywił polskość wśród wiernych, z którymi miał styczność. Szczególnie w pamięci wiernych zapadł sposób w jaki ksiądz przygotowywał dzieci do I Komunii Świętej. O tych przygotowaniach wspominała Maria Zientara – Malewska, która miała szczęście w nich uczestniczyć.
Ks. Barczewski publikował swoje poglądy w pismach polskich: „Nowinach warmińskich” oraz „Warmiaku”. Bronił polskiej mowy polskich mieszkańców Warmii, którzy byli poddanymi państwa niemieckiego, płacili podatki oraz służyli w armii.
Od władz niemieckich ks. Barczewski zawsze domagał się uszanowania mowy polskiej oraz odrębności kulturowej ludności polskiej na Warmii. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku ks. Barczewski zaangażował się w działalność związaną z plebiscytem, który miał zadecydować o przynależności Warmii, Mazur i Powiśla (zob. https://opinie.olsztyn.pl/historia/plebiscyt-1920-walenty-barczewski/).
27 sierpnia 1922 roku w Republice Weimarskiej powstał Związek Polaków w Niemczech, który w krótkim czasie przyjął jako symbol znak Rodła. Struktura Rodła składała się z V Dzielnic. Warmia, Mazury, Olsztyn oraz Powiśle tworzyło IV Dzielnice. Ks. Barczewski brał udział w powstawaniu struktur IV dzielnicy oraz jej przewodniczył.
Rodło (ZPwN) było organizacją broniącą praw mniejszości polskiej w Niemczech. W marcu 1938 roku podczas I Kongresu w Berlinie do Statutu dołączono „Pięć Prawd Polaków”. Struktury Rodła tworzyli w większości urzędnicy oraz nauczyciele.
W latach 1921 i 1924 był członkiem sejmiku prowincjonalnego w Królewcu. Za zasługi w walce o polskość Warmii w 1922 roku został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta przez władze II Rzeczpospolitej Polskiej. Z wielu publikacji Ks. Barczewskiego na uwagę zasługują: „Kiermas na Warmii”, „Geografia polskiej Warmii”, „Gwary ludu na Warmii i Mazurach” oraz „Piśmiennictwo polskie na Warmii w XIX i XX wieku”.
Ks. Walenty Barczewski zmarł w Brąswałdzie 28 maja 1928 roku, gdzie przez 34 lata był proboszczem.
4 grudnia 1946 roku, w dowód uznania dla ks. Walentego Barczewskiego walczącego o polskość Warmii, publicysty, folklorysty, miasto Wartembork nazwano Barczewem, zaś pobliska wioska, Stary Wartembork, została nazwana Barczewkiem.
Henryk Pejchert
