Kształtowanie się polskich centralnych organów państwowych w latach 1916-1918 (cz. 1)

Powstanie niepodległego państwa polskiego w listopadzie 1918 r., poprzedził zapoczątkowany aktem 5 XI 1916 r., proces kształtowania się polskich centralnych organów państwowych. Ten stan rzeczy wynikał z proklamacji cesarzy Niemiec i Austro-Węgier ogłaszającej powstanie Królestwa Polskiego, co stwarzało Polakom pewne możliwości uczestniczenia w tworzeniu państwowości Królestwa.

W grudniu 1916 r. – po konsultacjach z reprezentantami polskich ugrupowań politycznych – władze okupacyjne powołały Tymczasową Radę Stanu Królestwa Polskiego (TRS), jako organ przedstawicielski narodu polskiego, jednocześnie stanowiło to początek tworzenia się polskiej administracji centralnej. W TRS wykształciły się następujące departamenty: spraw politycznych, spraw wewnętrznych, pracy, sprawiedliwości, gospodarstwa społecznego, skarbu, wyznań religijnych i oświecenia publicznego; funkcjonowała ponadto Komisja Wojskowa, która wraz z wyżej wymienionymi departamentami przekształcą się później w poszczególne ministerstwa.

Głównym kierunkiem działań TRS było organizowanie polskich instytucji państwowych. Jednakże bardzo ograniczone kompetencje uniemożliwiały osiągnięcie w tym zakresie większych sukcesów. Ponadto rozbieżności wśród ugrupowań wchodzących w skład TRS, jeszcze bardziej komplikowały skuteczność działań. W konsekwencji trudności te oraz niejednokrotnie opisywany w historiografii kryzys przysięgowy w legionach, doprowadziły Radę 25 VIII 1917 r. do dymisji.

Dymisja TRS nie sparaliżowała budowy polskiej administracji państwowej. Przed swym samorozwiązaniem TRS wyłoniła ze swego grona Komisję Przejściową, składającą się z trzech członków i tyluż ich zastępców, która wykonywała swoje funkcje przez departamenty i komisje byłej Rady.

Państwa centralne chcąc zachować kartę polską zapowiedziały utworzenie nowych instytucji polskich w Królestwie. Jednocześnie władze okupacyjne przekazały administracji polskiej 1 IX 1917 r. oświatę i 1 X 1917 r. sadownictwo.

12 IX 1917 r. została powołana patentem obu cesarzy, Rada Regencyjna Królestwa Polskiego, którą traktowano jako tymczasową głowę państwa, do czasu powołania króla. RR stanowili: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, prezydent Warszawy książę Zdzisław Lubomirski oraz prezes Stronnictwa Polityki Realnej Józef Ostrowski. Głównym problemem jaki stanął przed RR, było wyłonienie rządu.

Po licznych rozmowach i komplikacjach, powołano 7 XII 1917 r. gabinet pod prezesurą Jana Kucharzewskiego. Składał się on z ośmiu resortów, które zostały podniesione do rangi ministerstw. Resorty te odpowiadały z grubsza strukturze TRS, z tym, że Departament Gospodarstwa Społecznego przekształcił się aż w trzy nowe ministerstwa (rolnictwa i dóbr koronnych, handlu i przemysłu oraz aprowizacji); zmieniona też została nazwa dawnego Departamentu Pracy. Do rangi ministerstwa nie zostały podniesione dwie agendy TRS, Departament Spraw Politycznych oraz Komis ja Wojskowa.

Program jaki przyjął rząd przedstawił najpełniej jeden z ministrów Jan Stecki: Gabinet nie stawia wielkiego programu politycznego, nie wytacza dróg rozwiązania sprawy polskiej jeno powstaje w celu wszechstronnego rozbudowania państwowości polskiej, a więc zorganizowania władz państwowych i urzędów przede wszystkim w zakresie administracyjnym i skarbowym, do czego przyłącza się jako rzecz konieczna i warunek istotny tworzenia wojska polskiego.

Dymisja pierwszego rządu RR nastąpiła 12 II 1918 r. i stanowiła protest wobec postanowień traktatu brzeskiego, zapowiadającego oderwanie ziemi chełmskiej od Królestwa Polskiego.

Następny gabinet był jedynie prowizorium rządowym. Na jego czele stanął Antoni Ponikowski pełniący jednocześnie urząd ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Równocześnie RR czyniła starania prowadzące do mianowania nowego gabinetu. Osiągnięto to 4 IV 1918 r., powołując nową radę ministrów z premierem Janem Kantym Steczkowskim.

W okresie premierostwa Steczkowskiego, polska administracja sprowadzała się jeszcze w dalszym ciągu tylko do oświaty i sądownictwa. Niezależnie jednak od tego, pozostałe ministerstwa cały czas prowadziły prace organizacyjne dla przyszłego zarządzania państwem.

5 IX 1918 r. Steczkowski powodowany własną chorobą i trudnościami w jakich znalazł się gabinet, podał się wraz z urzędującymi ministrami do dymisji. RR dymisję przyjęła, powierzając gabinetowi pełnienie dalszych czynności, aż do powołania nowego rządu.

W tym okresie doszło do wydania jednego z najważniejszych dokumentów RR, jakim było Orędzie do Narodu z 7 X 1918 r. Orędziem tym RR zrywała z polityczną zależnością od mocarstw centralnych, a także zapowiadała powołanie rządu koalicyjnego, ogłoszenie w ciągu miesiąca ordynacji wyborczej do Sejmu oraz zwołanie Sejmu, i przekazanie mu władzy.

Następnym premierem został Jan Kucharzewski. Drugie jego premierostwo trwało jednak bardzo krótko, a on sam zaznaczył się tylko kontrasygnatą wspomnianego orędzia RR.

Niepowodzenie misji Kucharzewskiego spowodowało, iż RR postanowiła zaprosić parlamentarzystów polskich z dzielnicy pruskiej i Galicji, w sprawie utworzenia rządu koalicyjnego. Równolegle pertraktowano cały czas ze stronnictwami Królestwa. Gabinetu koalicyjnego jednak nie utworzono, a to za sprawą PPS i PSL „Wyzwolenia” odmawiających udziału w rządzie, motywujące to nadal trwającą okupacją. W takich okolicznościach mając do dyspozycji Międzypartyjne Koło Polityczne z Królestwa oraz przedstawicieli Koła Polskiego w Wiedniu, 23 X1 918 r. RR bez uzgodnienia z państwami centralnymi powołała Józefa Swierzyńskiego na urząd Prezydenta Ministrów.

W dniu 3 XI 1918 r. nowo powołany gabinet wydał odezwę zapowiadającą utworzenie rządu koalicyjnego z pominięciem RR. Odezwa kwestionowała prawo Rady i gabinetu do reprezentowania narodu oraz zapowiadała zwołanie Sejmu. Do czasu utworzenia gabinetu koalicyjnego, rząd Świerzyńskiego stanowić miał najwyższy polski organ państwowy.

W odpowiedzi na odezwę RR zdymisjonowała gabinet Świerzyńskiego i powołała radę kierowników ministerstw. Był to ostatni gabinet RR.

RR zdołała wypracować funkcjonowanie dwunastu ministerstw. Zapoczątkował ten proces dekret z 3 I 1918 r., kiedy to utworzono: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Skarbu, Ministerstwo Sprawiedliwości, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Koronnych, Ministerstwo Aprowizacji oraz Ministerstwo Handlu i Przemysłu, a także Ministerstwo Opieki Społecznej i Ochrony Pracy.

W toku dalszych działań układ resortowy poszczególnych gabinetów uległ modyfikacjom. Ministerstwo Aprowizacji, które po dymisji rządu Kucharzewskiego nie otrzymało swojego kierownika, praktycznie nie istniało jako osobny resort; formalnie funkcję jego przejął Urząd Aprowizacyjny powołany 4 V1 1918 r. i podległy MSW. Następnie RR przekształciła istniejące Ministerstwo Opieki Społecznej i Ochrony Pracy w Ministerstwo Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy. Dalsze zmiany przyniósł dekret z 25 X 1918 r., powołujący: Ministerstwo Spraw Zewnętrznych, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Ministerstwo Komunikacji i ponownie Ministerstwo Aprowizacji. Ostatnią zmianą w zakresie funkcjonowania ministerstw, wprowadziła RR dokonując rozdzielenia istniejącego Ministerstwa Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy na dwa odrębne resorty: Ministerstwo Zdrowia Publicznego i Opieki Społecznej oraz Ministerstwo Ochrony Pracy. Z funkcjonujących resortów jedynie ministerstwo oświaty i ministerstwo sprawiedliwości działały zupełnie niezależnie od okupantów.

Ważną spuścizną prac gabinetów RR było wypracowanie założeń ordynacji wyborczej do Sejmu. Opracowany przez gabinet Swierzyńskiego projekt ordynacji, skrócił pracę nad wyłonieniem parlamentu w Polsce niepodległej.

Równie ważnym dla powstającego państwa były dwa dekrety RR, regulujące formowanie armii polskiej. Pierwszy z dnia 12 X 1918 r. mówił o nowej rocie przysięgi wojskowej, natomiast drugi z dnia 27 X 1918 r. zapowiadał utworzenie armii regularnej.

Kończąc krótką charakterystykę funkcjonowania TRS i RR Królestwa Polskiego, możemy stwierdzić, że zapoczątkowały one prace administracji polskiej, zmierzającej do przejęcia władzy z rąk okupantów.

Wojciech Cybulski