Mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka”
Urodził się 12 marca 1910 w Stryju. W 1934 roku ukończył Podchorążówkę w Grudziądzu i uzyskał stopień podporucznika. Trafił do 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich w Wilnie i w tej jednostce walczył podczas kampanii wrześniowej. W trakcie walk dostał się do sowieckiej niewoli, z której po kilku dniach uciekł. Po nieudanych próbach przedostania się na Węgry, jesienią 1939 roku wrócił do Wilna. Od początku 1940 roku zaangażował się w działalność konspiracyjną. Przyjął wtedy pseudonim „Łupaszka” na cześć Jerzego Dombrowskiego, legendarnego kresowego zagończyka z okresu wojny z bolszewikami, zamordowanego przez NKWD. W kwietniu 1943 roku nawiązał kontakt z Komendą Wileńskiego Okręgu AK. W sierpniu został skierowany na stanowisko dowódcy oddziału partyzanckiego AK działającego na Pojezierzu Wileńskim pod dowództwem ppor. Antoniego Burzyńskiego „Kmicica”. Po dotarciu na miejsce dowiedział się, że oddział został rozbrojony przez sowieckich partyzantów, a „Kmicic” razem z 80 żołnierzami AK zamordowany. „Łupaszka” z resztek oddziału utworzył nową jednostkę – 5. Brygadę Wileńską AK. Walczyła ona z wojskami niemieckimi i z litewskimi jednostkami, które z nimi kolaborowały, a także z wrogo nastawioną sowiecką partyzantką. W starciu z Niemcami pod Worzianami 31 stycznia 1944 został ranny. Kilka miesięcy później, w kwietniu 1944 roku, podczas pobytu w Wilnie, został aresztowany przez Niemców. Udało mu się uciec i powrócić do oddziału.
5. Brygada Wileńska AK, zgodnie ze wcześniejszymi ustaleniami z komendantem Okręgu, nie brała udziału w operacji wileńskiej. Jej żołnierze walcząc z niemieckimi jednostkami, wycofywali się na zachód. 23 lipca 1944 r. Brygada została częściowo rozbrojona przez Armię Czerwoną. Wielu jej żołnierzy przedarło się jednak na zachód. W sierpniu 1944 roku część z nich ponownie znalazła się pod dowództwem Szendzielarza w rejonie Bielska Podlaskiego. Po podporządkowaniu się Komendzie Białostockiego Okręgu AK, Szendzielarz na czele niewielkiego oddziału przeszedł do Puszczy Różańskiej. W listopadzie 1944 roku awansowany został na stopień majora. Wiosną 1945 roku odbudowana 5. Brygada Wileńska AK liczyła około 250 żołnierzy. Jej żołnierze przeprowadzili kilkadziesiąt akcji przeciwko NKWD, UB, MO i KBW. We wrześniu 1945 roku, na rozkaz dowództwa, Szendzielarz rozformował 5. Brygadę Wileńską AK. Jesienią wyjechał na Pomorze, gdzie po nawiązaniu kontaktu z konspiracyjnymi strukturami podporządkował się komendantowi eksterytorialnego Wileńskiego Okręgu AK ppłk. Antoniemu Olechnowiczowi „Pohoreckiemu”. W 1946 roku wrócił do walki, rozpoczynając działalność dywersyjną. W kwietniu odtworzył w Borach Tucholskich 5. Brygadę Wileńską AK i stanął na jej czele. Jej liczebność wynosiła w tym czasie około 70 ludzi. Brygada działała na terenie województwa gdańskiego, zachodniopomorskiego i olsztyńskiego.
Jesienią 1946 roku razem z niewielką grupą żołnierzy przeniósł się na teren Białostocczyzny, gdzie dołączył do 6. Brygady Wileńskiej, dowodzonej przez ppor. Lucjana Minkiewicza „Wiktora”. W marcu 1947 roku opuścił oddział. Początkowo przebywał w Warszawie. Później ukrywał się w Osielcu koło Makowa Podhalańskiego. 30 czerwca 1948 został aresztowany przez funkcjonariuszy MBP. Śledztwo trwało blisko dwa i pół roku. Proces „Łupaszki” i innych oficerów podziemia niepodległościowego miał charakter pokazowy. Był transmitowany przez radio i szeroko opisywany przez prasę. Oskarżonym zarzucono zamachy na funkcjonariuszy sowieckiej i polskiej bezpieki, prowadzenia działalności wywiadowczej na rzecz obcego państwa oraz współpracy z Niemcami w okresie okupacji.
2 listopada 1950 roku Zygmunt Szendzielarz skazany został przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie na karę śmierci. Wyrok wykonany został 8 lutego 1951 r. w warszawskim więzieniu na Mokotowie. W tym samym dniu strzałem w tył głowy zamordowano jeszcze trzech innych oficerów wileńskiej AK: ppłk. Antoniego Olechnowicza „Podhoreckiego”, por. Lucjana Minkiewicza „Wiktora” i por. Henryka Borowskiego „Trzmiela”.
Szczątki „Łupaszki” zostały odnalezione w 2013 roku przez pracowników IPN na Łączce na Powązkach.
Mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka”
Kpt. Romuald Rajs „Bury”
Kawaler Orderu Virtuti Militari. Urodził się 30 listopada 1913 roku w Jabłonce na Podkarpaciu. W roku 1934 ukończył z wyróżnieniem Szkołę Podoficerską Piechoty dla Małoletnich w Koninie i kurs spadochronowy w Biedrusku. W stopniu kaprala został przydzielony do 85 pułku piechoty w Nowej Wilejce, a w 1936 roku przeniesiony do 13 pułku piechoty, gdzie został dowódcą plutonu. W roku 1938 ponownie został przeniesiony do konnego zwiadu 85 pułku piechoty. W kampanii wrześniowej walczył z 85 pułkiem piechoty w Armii Prusy. Jego oddział został rozbity 15 września pod Lublinem. Wkrótce powrócił do Wilna. W konspiracji działał od jesieni 1939 roku. Od roku 1940 należał do ZWZ, a potem do AK. Od 21 października 1943 roku został szkoleniowcem żołnierzy 3. Brygady Wileńskiej AK, a także dowódcą 1 kompanii szturmowej. Brygadą dowodził por. Gracjan Fróg „Szczerbiec”. 3. Brygada Wileńska AK dzięki świetnemu szkoleniowcowi jakim był Rajs „Bury” osiągała duże sukcesy zbrojne.
W lipcu 1944 roku brał udział w operacji „Ostra Brama”. Po aresztowaniu por. Gracjana Fróga „Szczerbca” przez NKWD, Rajs przejął dowództwo nad 3. Brygadą, którą skierował do Puszczy Rudnickiej, a po miesiącu rozwiązał ją. W październiku 1944 roku przedostał się do Białegostoku, gdzie na przełomie listopada i grudnia zgłosił się do ludowego Wojska Polskiego pod fałszywym nazwiskiem Jerzy Góral. Od stycznia 1945 roku dowodził plutonem w batalionie Ochrony Lasów Państwowych w Hajnówce. W maju 1945 roku skontaktował się z mjr. Zygmuntem Szendzielarzem, który na Białostocczyźnie odtwarzał w tym czasie 5. Wileńską Brygadę AK. Rajs zdezerterował wraz z 29 żołnierzami i przyłączył się do oddziału Szendzielarza. 9 maja 1945 roku został dowódcą 2 szwadronu 5. Brygady. Pod dowództwem „Burego” 2. szwadron przeprowadził kilka akcji bojowych, atakował pododdziały Armii Czerwonej, rozbrajał posterunki Milicji Obywatelskiej, likwidował komunistycznych aktywistów oraz agenturę UB.
18 stycznia 1945 gen. Leopold Okulicki wydał rozkaz rozwiązania Armii Krajowej. Romuald Rajs postanowił walczyć dalej. Wraz ze swoim szwadronem podporządkował się komendantowi Okręgu III Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. Został awansowany do stopnia kapitana i 16 września objął funkcję szefa Pogotowia Akcji Specjalnej (PAS) w Okręgu NZW Białystok. Jego oddział, 3. Brygada Wileńska NZW, liczący 228 żołnierzy był największym ugrupowaniem NZW na Białostocczyźnie. Stoczył wiele zwycięskich walk z oddziałami NKWD, KBW, UB.
20 września 1945 roku mjr Jan Szklarek „Kotwicz” wydał kpt. „Buremu” rozkaz, który mówił między innymi: „[…] wskutek 1. agresywnego stosunku PPR […], 2. załamania się elementów konspiracyjnych na terenie 8. kompanii na skutek silnego obsadzenia terenów tej kompanii przez wywiad wrogi […]” oddział PAS ma przeprowadzić pacyfikację terenów południowo-wschodnich powiatu bielskiego. Akcja miała być wymierzona nie tylko w siatkę agenturalną resortu bezpieczeństwa, powinna mieć również charakter „odwetu na wrogiej ludności do sprawy konspiracyjnej”.
Po 1944 roku tereny powiatu Bielsk Podlaski uważane były przez polskie podziemie niepodległościowe za niebezpieczne ze względu na liczniejszą niż gdzie indziej agenturę NKWD i MBP, składającą się w znacznej części z osób narodowości białoruskiej, najczęściej również byłych członków Komunistycznej Partii Polski (KPP) i Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi (KPZB).
W związku z pacyfikacją województwa rozpoczętą przez MBP kpt. Rajs „Bury” wycofał oddział do byłych Prus Wschodnich. 16 lutego 1946 roku stoczył pod Orłowem na Mazurach w gminie Wydminy bitwę z liczącym prawie półtora tysiąca żołnierzy ugrupowaniem wojsk NKWD, LWP, KBW, funkcjonariuszy UB, MO. 16 żołnierzy jego oddziału zostało zabitych, a trzech aresztowanych. 28 kwietnia w Brzozowie-Antoniach żołnierze kpt. „Burego” rozbili grupę operacyjną UBP-KBW-MO. W październiku 1946 roku rozwiązał oddział, zrezygnował z pracy w sztabie i wyjechał do Elbląga. W lutym 1947 roku przyjechał do Jeleniej Góry, od marca mieszkał z żoną i synkiem w Karpaczu. Utrzymywał kontakt z ppłk. Żwańskim „Błękitem” i innymi dowódcami NZW. Usiłował nawiązać kontakt z mjr. Zygmuntem Szendzielarzem „Łupaszką”.
W dniu 11 listopada 1948 roku został aresztowany przez MBP. W pokazowym procesie w białostockim kinie „Ton” został skazany w dniu 1 października 1949 roku na karę śmierci. Wyrok wykonano 30 grudnia 1949 w Białymstoku. Nieznane jest miejsce jego pochówku.
15 września 1995 roku Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego unieważnił wyrok śmierci na Romualda Rajsa, uzasadniając, że „walczył o niepodległy byt państwa polskiego” a wydając rozkazy dotyczące m.in. pacyfikacji białoruskich wsi, działał w stanie wyższej konieczności, zmuszającym do podejmowania działań nie zawsze jednoznacznych etycznie.
Kpt. Romuald Rajs „Bury”
