Naród, który traci pamięć, przestaje być Narodem – staje się jedynie zbiorem ludzi, czasowo zajmujących dane terytorium.
Marszałek Józef Piłsudski
Dzieje nowoczesnego, prywatnego szkolnictwa polskiego na Warmii i Mazurach, przed II wojną światową stanowiących część niemieckiej prowincji Prusy Wschodnie, sięgają okresu plebiscytu. Wiosną i latem 1920 roku m.in. w Butrynach, Gietrzwałdzie, Gryźlinach, Pluskach, Purdzie i Ramsowie nauczano dzieci w języku polskim.
Obelisk w Gietrzwałdzie, stojący w miejscu domu, w którym w 1920 roku funkcjonowała szkoła polska
Tablica na gietrzwałdzkim obelisku
Porażka plebiscytowa nie osłabiła dążeń polskiej mniejszości narodowej do posiadania własnych szkół. Dnia 11 listopada 1921 roku w Olsztynie założono Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne na Warmię. Na czele organizacji stanęli główni inicjatorzy jej powstania: ksiądz Karol Langwald, Jan Baczewski i Jan Brzeszczyński. Członkowie Towarzystwa, spośród których warto wymienić takich aktywnych działaczy, jak: ksiądz Wacław Osiński, Franciszek Barcz, Edward Turowski czy Jan Boenigk, mimo przeszkód stawianych przez niemieckie władze, podejmowali starania o powstanie oraz uregulowanie prawne funkcjonowania polskiego szkolnictwa. Momentem przełomowym stało się uchwalenie (31 grudnia 1928 roku) przez pruski parlament (Landtag), dzięki kilkuletnim zabiegom posła Jana Baczewskiego, „Ordynacji dotyczącej uregulowania szkolnictwa dla mniejszości polskiej w państwie pruskim”. Potwierdzenie przez rząd oraz wejście w życie tego aktu normatywnego, dnia 21 lutego 1929 roku, otworzyło drogę wspomnianemu wcześniej Towarzystwu do zorganizowania polskich szkół: 15 na Warmii – w Brąswałdzie, Chaberkowie, Gietrzwałdzie, Giławach, Jarotach, Lesznie, Nowej Kaletce, Olsztynie, Pluskach, Purdzie, Skajbotach, Stanclewie, Unieszewie, Worytach i Wymoju (wszystkie miejscowości w dzisiejszym powiecie olsztyńskim) – oraz jednej na Mazurach – w Piasutnie (powiat szczycieński), gdzie pracował i zmarł Jerzy Lanc. Dalsze utrzymanie każdej z tych placówek (o oficjalnej nazwie „Katolicka Szkoła Polska w …[danej miejscowości]”) również wymagało wielu działań i ciągłych starań (po dojściu do władzy w tzw. Republice Weimarskiej w 1933 roku Narodowo-Socjalistycznej Partii Robotników Niemieckich, z Adolfem Hitlerem na czele, wręcz walki), jednak ich istnienie, w latach 1929-1939 (nierzadko w prywatnych domach), stało się symbolem realnego uznania praw Polaków w Niemczech, a osoby nauczycieli (często jednocześnie kierowników szkół), np. Maria Zientara-Malewska, Otylia Teszner-Grothowa, Bolesław Jeziołowicz, Ryszard Knosała, Edward Turowski, Paweł Jasiek, Józef Groth, Jan Maza, Bronisław Chabowski i Wojciech Gromadecki, wpisały się na trwałe w historię naszego narodu na Warmii, Mazurach i Powiślu. Trzeba pamiętać, że w niektórych z wymienionych wyżej miejscowości, obok szkół, mimo ataków i szykan ze strony niemieckiej, funkcjonowały polskie przedszkola (zwane wówczas ochronkami) oraz biblioteki. Ostateczny kres działalności placówek oświatowo-wychowawczych, podobnie, jak innych organizacji ruchu polskiego w regionie, przyniósł wybuch II wojny światowej (1 września 1939 roku).
Przykładowe wnętrze jednej z przedwojennych, polskich szkół, zrekonstruowane w izbie regionalnej w Gietrzwałdzie
W związku z przypadającymi w tym roku rocznicami: 90. powołania do życia na Warmii (na mocy przepisów tak zwanej Ordynacji szkolnej) pierwszych „podstawówek”, z polskim językiem wykładowym (w kwietniu) oraz 80. brutalnego zakończenia pracy ostatnich z nich (przełom sierpnia i września), przedstawiam krótkie notki, dotyczące czterech tego typu szkół, wraz ze współczesnymi fotografiami budynków, w których się mieściły:
1. Olsztyn
Szkoła polska została otwarta w dniu 10 kwietnia 1934 roku, jako ostatnia z założonych przez Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne na Warmię, a zarazem jedyna funkcjonująca w miejscowości posiadającej prawa miejskie. Placówka oświatowa, w której pierwszym nauczycielem i kierownikiem był Wojciech Gromadecki, mieściła się w Domu Polskim (siedzibie wielu instytucji i organizacji ruchu polskiego na Warmii i Mazurach) przy ówczesnej Bahnhofstraße (dzisiejszej ulicy Partyzantów). Kolejnym kierownikiem, w 1938 roku, został Ryszard Knosała – jeden z najaktywniejszych działaczy m.in. Związku Strzeleckiego, klubów sportowych i Związku Harcerstwa Polskiego w Niemczech. Z uwagi na fakt, że w olsztyńskiej szkole udało się zorganizować osiem klas oraz np. drużynę harcerską, znajdowała się ona pod stałym nadzorem przedstawicieli niemieckiej administracji – mimo to, istniała ona aż do dnia 1 września 1939 roku. Warto nadmienić, że aresztowany po ataku III Rzeszy na Polskę Ryszard Knosała przebywał następnie w niemieckich obozach koncentracyjnych w Hohenbruch koło Królewca (wówczas Königsberg, obecnie Kaliningrad), Działdowie i Dachau, gdzie zmarł w 1945 roku.
Nauczycielami w polskiej szkole w Olsztynie byli:
- Wojciech Gromadecki – pierwszy kierownik (1934–1938),
- Władysława Styp-Rekowska (1936–1938),
- Wiktor Skąpski (1938),
- Ryszard Knosała – drugi kierownik (1938–1939),
- Konrad Smolarczyk (1938–1939).
Dom Polski w Olsztynie – w okresie międzywojennym siedziba m.in. Banku Ludowego i polskiej szkoły
Tablica „szkolna” (z Białym Orłem i znakiem „Rodła”) na Domu Polskim w Olsztynie
2. Brąswałd
Prywatna szkoła z polskim językiem wykładowym funkcjonowała w latach 1931-1938. Niemały wpływ na jej powstanie miała patriotyczna postawa i działalność proboszcza brąswałdzkiej parafii księdza Walentego Barczewskiego, choć on sam nie dożył chwili zakładania na Warmii polskich szkół. Godne odnotowania, że przy placówce funkcjonowały też: biblioteka, chór młodzieżowy oraz drużyna harcerska.
Kierownikami i nauczycielami w szkole polskiej byli:
- Wojciech Gromadecki (1931–1934),
- Adam Kołodziej (1934–1935),
- Konrad Sikora (1935) – zastępstwo z powodu braku nauczyciela,
- Józef Tomke (1935–1938).
Dawna szkoła polska w Brąswałdzie
Tablica na polskiej szkole w Brąswałdzie
3. Gietrzwałd
Szkoła polska, otwarta w dniu 10 kwietnia 1929 roku, jako jedna z czterech pierwszych na Warmii (obok placówek w Chaberkowie, Nowej Kaletce i Unieszewie), działała do 1933 roku, w którym władzę w Niemczech objęli narodowi socjaliści. W tym czasie szkoła (oraz osoby w niej nauczające) pozostawała pod obserwacją i naciskiem niemieckich władz, które szukały pretekstu do zlikwidowania placówki, funkcjonującej w tej jakże ważnej dla Polaków miejscowości, ze względu na objawienia Matki Bożej (Maryja, ukazująca się polskim dziewczynkom w okresie od 27 czerwca do 16 września 1877 roku, mówiła po polsku) oraz istniejącą księgarnię i drukarnię Andrzeja Samulowskiego (miejsce wydawania pierwszych numerów „Gazety Olsztyńskiej”). Po zamknięciu szkoły, dzieci, chcące kontynuować naukę w ojczystym języku, musiały uczęszczać do podobnej placówki w Worytach.
Nauczycielami i jednocześnie kierownikami szkoły byli:
- Władysław Jankowski (1929),
- Bronisław Chabowski (1929–1933).
Kościół–sanktuarium maryjne w Gietrzwałdzie
Gietrzwałd – kapliczka w miejscu objawień Matki Bożej
Budynek w Gietrzwałdzie, w którym, w latach trzydziestych XX wieku, mieściła się szkoła polska
Tablica na dawnej polskiej szkole w Gietrzwałdzie
Gietrzwałdzka księgarnia A. Samulowskiego
4. Giławy
Polska szkoła istniała, pomimo szykan i inwigilacji, w okresie od czerwca 1931 roku do sierpnia 1939 roku. W 1932 roku na placówkę napadła bojówka hitlerowska z Pasymia (powodem był prawdopodobnie fakt, iż pierwszy kierownik Tomasz Setny był obywatelem polskim, jego następca – Edward Turowski – posiadał obywatelstwo niemieckie); z kolei na nauczycielu Franciszku Schnarbachu usiłowano wymusić decyzję o przejściu do pracy w szkole niemieckiej – z tych względów kierownicy placówki pozostawali w ścisłym kontakcie z członkami Związku Polaków w Niemczech.
Nauczycielami i jednocześnie kierownikami w szkole byli:
- Tomasz Setny (1931–1932),
- Edward Turowski (1932–1933),
- Paweł Trzciński (1933–1936 i 1938–1939),
- Franciszek Schnarbach (1936–1938).
Dom, w którym mieściła się polska szkoła w Giławach
Tablica na dawnej szkole polskiej w Giławach
c.d.n.
Przy opracowywaniu niniejszego artykułu korzystałem z książki autorstwa Bohdana Koziełło-Poklewskiego i Wojciecha Wrzesińskiego pt. Szkolnictwo polskie na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1919–1939 (Olsztyn, 1980), broszury pt. Przyznając się do polskości. Szkoły polskie na Warmii i Mazurach (1929–1939) oraz treści tablic informacyjnych, znajdujących się w poszczególnych miejscowościach.
Radosław Nojman
prawnik, pasjonat historii i krajoznawstwa, działacz społeczno-polityczny oraz publicysta
