Naród, który traci pamięć, przestaje być Narodem
– staje się jedynie zbiorem ludzi, czasowo zajmujących dane terytorium.
Marszałek Józef Piłsudski
Dzieje nowoczesnego, prywatnego szkolnictwa polskiego na Warmii i Mazurach, przed II wojną światową stanowiących część niemieckiej prowincji Prusy Wschodnie, sięgają okresu plebiscytu. Wiosną i latem 1920 roku m.in. w Olsztynie, Butrynach, Gietrzwałdzie, Pluskach, Purdzie i Ramsowie nauczano dzieci w języku polskim. Porażka plebiscytowa nie osłabiła dążeń polskiej mniejszości narodowej do posiadania własnych szkół. Dnia 11 listopada 1921 roku w Olsztynie założono Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne na Warmię.
Na czele organizacji stanęli główni inicjatorzy jej powstania: ksiądz Karol Langwald, Jan Baczewski i Jan Brzeszczyński. Członkowie Towarzystwa, spośród których warto wymienić takich aktywnych działaczy, jak ksiądz Wacław Osiński, Franciszek Barcz, Edward Turowski czy Jan Boenigk, mimo przeszkód stawianych przez niemieckie władze, podejmowali starania o powstanie oraz uregulowanie prawne funkcjonowania polskiego szkolnictwa. Momentem przełomowym stało się uchwalenie (31 grudnia 1928 roku) przez pruski parlament (Landtag), dzięki kilkuletnim zabiegom posła Jana Baczewskiego, „Ordynacji dotyczącej uregulowania szkolnictwa dla mniejszości polskiej w państwie pruskim”. Potwierdzenie przez rząd oraz wejście w życie tego aktu normatywnego, dnia 21 lutego 1929 roku, otworzyło drogę wspomnianemu wcześniej Towarzystwu do zorganizowania polskich szkół: 15 na Warmii – w Brąswałdzie, Chaberkowie, Gietrzwałdzie, Giławach, Jarotach, Lesznie, Nowej Kaletce, Olsztynie, Pluskach, Purdzie, Skajbotach, Stanclewie, Unieszewie, Worytach i Wymoju (wszystkie miejscowości w dzisiejszym powiecie olsztyńskim) – oraz jednej na Mazurach – w Piasutnie (powiat szczycieński), gdzie pracował i zmarł Jerzy Lanc. Dalsze utrzymanie każdej z tych placówek (o oficjalnej nazwie „Katolicka Szkoła Polska w … [danej miejscowości]”) również wymagało wielu działań i ciągłych starań (po dojściu do władzy w tzw. Republice Weimarskiej w 1933 roku Narodowo-Socjalistycznej Partii Robotników Niemieckich wręcz walki), jednak ich istnienie, w latach 1929-1939 (nierzadko w prywatnych domach), stało się symbolem realnego uznania praw Polaków w Niemczech, a osoby nauczycieli (często jednocześnie kierowników szkół), np. Maria Zientara-Malewska, Otylia Teszner-Grothowa, Bolesław Jeziołowicz, Ryszard Knosała, Edward Turowski, Paweł Jasiek, Józef Groth, Jan Maza, Bronisław Chabowski i Wojciech Gromadecki, wpisały się na trwałe w historię naszego narodu na Warmii i Mazurach. Warto pamiętać, że w niektórych z wymienionych wyżej miejscowości, obok szkół, funkcjonowały polskie przedszkola (zwane wówczas ochronkami) oraz biblioteki. Ostateczny kres działalności placówek oświatowo-wychowawczych, podobnie, jak innych organizacji ruchu polskiego w regionie, przyniósł wybuch II wojny światowej (1 września 1939 roku).
Dom Polski w Olsztynie – od czasu plebiscytu w 1920 roku siedziba wielu organizacji
i instytucji ruchu polskiego na Warmii i Mazurach, m.in. szkoły
W trzeciej części opowieści przedstawiam informacje dotyczące kolejnych szkół (podstawowych, z polskim językiem wykładowym), funkcjonujących w okresie międzywojennym w trzech warmińskich miejscowościach:
1) Chaberkowo – szkoła polska, otwarta w dniu 10 kwietnia 1929 roku, jako jedna z czterech pierwszych na Warmii (obok placówek w Gietrzwałdzie, Nowej Kaletce i Unieszewie), została zorganizowana w domu Jakuba Nowoczenia przez Annę Kiwitt-Samulowską oraz Marię Zientarę-Malewską (pierwszą nauczycielkę); jej następcy prowadzili przy szkole wiele inicjatyw pozalekcyjnych: chór, grupę teatralną, drużynę harcerską i zespoły sportowe (m.in. grający w piłkę siatkową), przez co kierowali na siebie uwagę Niemców; w 1934 roku w jednej z sal budynku uruchomiono świetlicę, w której można było skorzystać z bogatego księgozbioru i poczytać polską prasę; szkoła została zamknięta przez władze niemieckie w dniu 4 maja 1939 roku.
Nauczycielami i jednocześnie kierownikami szkoły byli:
- Maria Zientara-Malewska (1929),
- Jan Hedrych (1929–1932),
- Ryszard Ignacy Goetze (1932–1934),
- Ryszard Knosała (1934–1938),
- Seweryn Piątek (nauczał w 1937 roku),
- Franciszek Schnarbach (1938–1939).
Budynek szkoły polskiej w Chaberkowie
Tablica na dawnej polskiej szkole w Chaberkowie
2) Jaroty – prywatna szkoła z polskim językiem wykładowym w tej wówczas podolsztyńskiej wsi (obecnie osiedlu Olsztyna) funkcjonowała w latach 1930-1939; pierwszym nauczycielem, a zarazem kierownikiem placówki został Lucjan Latosiński, kolejnym – Konrad Sikora (działacz warmińskiego oddziału Towarzystwa Nauczycieli Polskich w Niemczech), który, poza nauczaniem dzieci, uporządkował i sprawował pieczę nad biblioteką, prowadził drużynę harcerską, chór i kapelę ludową oraz publikował artykuły m.in. w „Gazecie Olsztyńskiej” oraz „Poradniku Nauczycielskim”, musiał przy tym odpierać ciągłe ataki na szkołę; w sierpniu 1939 roku grupa niemieckiej młodzieży włamała się do budynku i splądrowała pomieszczenia szkolne, wkrótce potem Konrad Sikora został aresztowany na terenie Olsztyna i osadzony w obozie koncentracyjnym KL Hohenbruch koło Królewca (wówczas Königsberg, obecnie Kaliningrad), a szkoła – zamknięta.
Nauczycielami i kierownikami w Katolickiej Szkole Polskiej w Jarotach byli:
- Lucjan Latosiński (1930–1932),
- Konrad Sikora (1932–1939).
Dawna polska szkoła w Jarotach
Tablica na budynku szkoły polskiej w Jarotach
(w 1957 roku odsłonił ją znany nauczyciel i działacz ruchu polskiego na Warmii i Mazurach Edward Turowski)
3) Skajboty – polska szkoła, pomimo szykan i przeszkód stawianych nauczycielom przez stronę niemiecką, istniała w okresie od sierpnia 1930 roku do sierpnia 1939 roku; najbardziej zaangażowanym w życie Polaków, mieszkających w okolicznych miejscowościach, był trzeci, ostatni z kierowników placówki – Kazimierz Pacer – który prowadził zajęcia świetlicowe oraz zespoły: muzyczny i taneczny, a także przygotował, wraz z uczniami, kilka przedstawień teatralnych; jego ślub z Agnieszką Barabaszówną, dnia 10 października 1938 roku, stał się prawdziwym świętem polskości w Skajbotach, ze względu na liczny udział członków Związku Polaków w Niemczech z Warmii; po zamknięciu szkoły budynek przejął Wehrmacht, którego żołnierze zorganizowali w nim kancelarię; warto wspomnieć, że we wsi, w latach 1930-1939, funkcjonowało również polskie przedszkole (w którym przedszkolanką była m.in. wybitna działaczka społeczna, propagatorka polskości na Warmii i harcerka Maria Kensbok) oraz biblioteka.
Nauczycielami i jednocześnie kierownikami w szkole byli:
- Józef Hoffmann (1930 – 1933),
- Jan Hinc (1933 – 1937),
- Kazimierz Pacer (1937 – 1939),
- Wojciech Gromadecki (zastępstwo w 1937 i 1938 roku).
Dom, w którym mieściła się polska szkoła w Skajbotach
Tablica na dawnej szkole polskiej w Skajbotach
Budynek dawnego polskiego przedszkola w Skajbotach
Przy opracowywaniu niniejszego cyklu artykułów korzystałem z książki autorstwa Bohdana Koziełło-Poklewskiego i Wojciecha Wrzesińskiego pt. Szkolnictwo polskie na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1919–1939 (Olsztyn, 1980), broszury pt. Przyznając się do polskości. Szkoły polskie na Warmii i Mazurach (1929–1939) oraz treści tablic informacyjnych, znajdujących się w poszczególnych miejscowościach.
c.d.n.
Radosław Nojman
